2-1-3 منابع شاهنامه. 10

2-2سرایش شاهنامه. 12

2-2-1 ستایش سلطان محمود. 14

2-2-2 پیشینه داستان های شاهنامه. 14

2-3 محتوا و بخش بندی.. 15

2-3-1بخش اسطوره ای 16

2-3-2 بخش پهلوانی …………………………………………………………………………………………………. 18

2-3-3 بخش تاریخی.. 21

2-4 نفوذ در ادبیات پارسی و ادبیات جهان 23

2-5 بازگردانی شاهنامه به زبان های دیگر. 24

2-6 واژگان عربی در شاهنامه. 26

2-7 هزاره شاهنامه در یونسکو. 26

2-8فیلم های ساخته شده بر پایه شاهنامه. 28

2-9 پژوهشکده شاهنامه. 28

فصل سوم: جانداران در شاهنامه

3-1آب 31

3-2 خورشید. 31

3-2-1 خورشید و سیمرغ. 32

3-3 عناصر اسطوره ای 33

3-3-1 کوه و درخت 33

3-3-2 کوه البرز. 34

3-3-3 درختو پسپویش… 34

 

3-3-4 ارتباط کوه و درخت با هوم. 35

3-4 خسروانی درختان شاهنامه. 36

3-4-1 آیین هایی که با درخت پیوند دارند …………………………………………………………………………36

3-5 برخی ار درختان شاهنامه ……………………………………………………………………………………………37

3-6 سوزاندن درختان ………………………………………………………………………………………………………38

فصل چهارم: حیوانات در شاهنامه

4-1مقدمه. 40

4-2سیمرغ 40

4-2-1 سیمرغ در نوشته های دینی زرتشتی.. 41

4-2-2 پرنده ای با ویژگی انسانی.. 42

4-2-2 چهره سیمرغ در شاهنامه 43

4-2-3 آشیانه سیمرغ در متون زرتشتی.. 43

4-3-4 آشیانه سیمرغ در متون حماسی.. 44

4-3-5 آشیانه سیمرغ در متون دیگر. 44

4-3 سیمرغ در ارتباط با آیین مهر. 45

4-3-1 سیمرغ و عقاب 45

4-4 مهر 46

4-5 توتم و توتیسم. 46

4-6 انواع توتم در شاهنامه 50

4-6-1 نام ها 50

یک مطلب دیگر :

4-6-1-1 گاو 50

4-6-1-2 اسب 53

4-6-1-3 درفش …………………………………………………………………………………………………………55

4-6-1-4 شیر …………………………………………………………………………………………………………….56

4-6-1-5 اژدها …………………………………………………………………………………………………………..58

4-6-1-6 گراز ……………………………………………………………………………………………………………62

4-6-1-7 گرگ …………………………………………………………………………………………………………..62

4-6-1-8 فیل …………………………………………………………………………………………………………….64

4-6-1-9 ببر ……………………………………………………………………………………………………………..65

4-6-1-10 پلنگ ………………………………………………………………………………………………………. 66

4-6-1-11 آهو …………………………………………………………………………………………………………..67

4-6-1-12 غرم …………………………………………………………………………………………………………..68

4-7 نماد شناسی اژدها در شاهنامه فردوسی …………………………………………………………………….69

4-8 ارتباط حیوانات با پهلوانان شاهنامه ………………………………………………………………………….74

4-8-1 اسب و رستم ……………………………………………………………………………………………………74

4-8-2 شبرنگ بهزاد و سیاوش ……………………………………………………………………………………..77

4-8-3 زال و سیمرغ ……………………………………………………………………………………………………79

فصل پنجم: نتیجه­گیری

5-1 نتیجه گیری.. 81

منابع. 84

چکیده لاتین

چکیده:

بررسی نقش جاندارن در شاهنامه و جایگاه آن ها در داستان ها، چندان شورانگیز است که خواننده ی شاهنامه از مطالعه ی آن در می یابد برخی از این جاندارن و حیوانات در روند حماسی ملی کارکرد و نقش بنیادین دارند و از ارتباط آن ها با پهلوانان این نکته دریافت می شود که فردوسی به اساطیر ملل باستان و اقوام گذشته که در آن بشر با حیوانات و طیور، پیوند و همبستگی داشت، بی اعتنا نبوده و داشتن مهر و عاطفه را در جانداران نیز به تصویر کشیده است. در این پژوهش بر آنیم که به بررسی حضور اکثر جاندارانی که در شاهنامه نقش اساسی داشته و دارند، بپردازیم

كلید واژه‌ها: جانداران، جانداران غیر انسان، شاهنامه ، فردوسی

مقدمه

بشر با توجه به قوه ی تعقل اعطا شده به او در می یابد که روزی بر خلاف اراده ی خود می میرد. درک این جدایی از عزیزان باعث بروز نوعی اضطراب در او می شود. انسان در طول قرن ها، از راه های گوناگون و بنا بر موقعیت و وضع هستی خود، تلاش می کرده است تا با عشق به خدا، غرقشدن در تجمل، آفرینش هنری و عشق به همنوع خود بر این جدایی غلبه کند. برای بشر اولیه که در غارها زندگی می کرد، پرستش حیوانات  ودیگر جاندارن و ارتباط با آنها بهترین راه غلبه بر جدایی بود[1]. با نگاهی به دوره های نخستین در می یابیم که انسان ابتدایی از طبیعت و جهان دریافتی عجیب، اما مشخص دارد؛ در بینش اساطیری او پدیده های طبیعی دارای شعور و اراده اند و از این رو در سرنوشت بشر سهیم و دخیل هستند. این اعتقاد باعث پیوند انسان با جانوارن و دیگر جاندارن می شده، مقام و جایگاه حیوان و جاندارن در نظر او بسیار با ارزش و والا بوده است، بنابراین از آنها نه تنها در زندگی مادی، بلکه در زندگی معنوی نیز سود می جسته، بر رازهای جاودانگی و طبیعت واقف می شد.[2] در پهنه ی آفرینش نیز حیوانات پس از انسان در مرتبه دوم ارزشمندی قرار دارند و نه تنها در اسطوره های ایرانی، بلکه در اسطوره های کشورهای دیگر نیز ارزشند . شاید ریشه ی ارزشمندی آنها به دروه ی کودکی نسل بشر گردد که برای نیازهای روزمره ی زندگی به آنها نیازمند بود. در اوستا نیز بر اثر نفوذ فرهنگ و عقاید آیینی و اساطیری پیش از زرتشت، ستایش جانوران مطرح گردیده است و از میان جانوران ستایش شده در اوستا، پرندگان از جایگاه ویژه ای برخوردارند.[3]

جان فردوسی سرشار از مهر و عاطفه است. او استعداد مهررزی را نه تنها در پهلوانان محبوب خود، بلکه حیوانات و برخی از  جاندارن نیز به تصویر کشیده است.[4] در شاهنامه که بازتاب اسطوره ها، زندگی جوامع بدوی و کهن ایرانیان است، حیوانات و سایر جانداران از اهمیت والایی برخوردارند و از ویژگی ها و جایگاه عادی خود خارج می شوند.

با مطالعه ی شاهنامه در می یابیم که فردوسی در کنار پهلوانان نامی از قبیل فریدون، زال، رستم و سیاوش جاندارن و حیواناتی از قبیل گاوبرمایه، سیمرغ( به عنوان پرنده)، رخش و بهزاد را آروده است. ارتباط  آنها در روند داستان به قدری قوی است که آرودن نام هر یک از این پهلوانان، حیوان مرتبط با آن ها را به ذهن تداعی می کند. علت این امر را باید در زندگی جوامع بدوی جست و جو کرد؛ دورانی که حیوانات و جاندارن دیگر در زندگی آنها نقش اساسی دارند و با آنها در ارتباط هستند. فردوسی در شاهنامه که بازتاب اسطوره ها و زندگی جوامع بدوی است، به اصل یگانگی بشر در نسل کودکی خود با حیوان، بی توجه نبوده است، حیوانات در نظر او از جایگاه ویژه ای برخوردارند و دوش به دوش پهلوانان در داستان ظاهر می شوند و با آنها در ارتباط هستند.

1-2 بیان مسأله

در شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی علاوه بر انسان از جانوران هم نام برده شده است. که این جانوران جزو لاینفک داستان­های شاهنامه می­باشند لذا با توجه به تأثیر این جانوران در داستان­ها و شخصیت­ها و زندگی قهرمانان شاهنامه به بررسی آن­ها پرداخته شده است که این جانوران اعم از اسب، فیل، گوره­خر، میش­و مار که واقعی­اند تا سیمرغ و امثال آن که اساطیری­اند و اکوان دیو، دیو سپید، اژدها و … که وهمی به­نظر می­رسد. (فردوسی، 1374 : 56)

هم­چنین جانورانی که به­عنوان سمبل ذکر شده­اند، از جمله شیر که سمبل دلیری می­باشد، در داستان رستم و اسفندیار :

فصل اوّل : کلیّات طرح تحقیق                                   7

1-1- بیان مساله                                                               8

1-2- پرسش اصلی تحقیق                                                   9

1-3- اهمّیّت تحقیق                                                             9

1-4- اهداف تحقیق :                                                        9

کاربرد گویشها :                                                                                 9

1-5- فرضیّه های تحقیق:                                              10

1-6 تعریف واژگان کلیدی                                            10

فصل دوم : پیشینه تحقیق                                         12

2-1 پیشینه تحقیق:                                                        13

 

فصل سوّم : روش تحقیق                                                  19

3-1- روش تحقیق                                                                20

3-1-1 : روش تحقیق                                                                         20

3-1-2 : ابزارهای گردآوری اطلاعات                                   20

3-1-3 : روش تجزیه و تحلیل اطلاعات                                20

فصل چهارم : یافته های تحقیق                           21

4ـ1 : تعریف اصطلاحات و واژها :                           22

4ـ2ـ1 گروه همخوان                                                                        22

4ـ1ـ2 جمله                                                                                           22

4ـ1ـ3 چاکنایی                                                                                   22

4ـ1ـ4 دولبی                                                                                        22

4ـ1ـ5 زبان                                                                                           22

4ـ1ـ6  واژه مرکب                                                                            23

4ـ1ـ7  واژه مشتق                                                                          23

 

4ـ1ـ8  واج                                                                                           23

4ـ1ـ9  واژه                                                                                        23

4-1-10 اندامهای گفتار                                                               23

4ـ1ـ11 آهنگ                                                                                        24

4ـ4ـ12  انسدادی                                                                               24

4ـ1ـ13 تکواژ                                                                                      24

4ـ1ـ14  تکیه :                                                                                  25

4ـ2: بررسی آوا شناسی و واج شناسی                   26

4-2-1- واکه ها :                                                                            26

4-2-1-1- واجهای واکه ای :                                                26

4-2-1-2- واجگونه های واکه ای                                       27

4-1-1-3-واکه های مرکب (دوگانه)                                  30

4-1-1-4- واکه های میانجی                                                  30

4-2-2- همخوانها                                                                               31

4-2-2-1- واجهای همخوانی                                                     31

4-2-2-2- ساختمان هجا                                                             35

4-2-2-3- آواهای زبان فارسی  :                                     36

4-2-2-4- توازن واجی                                                                37

4-2-2-5- دگرگونی همخوان ها                                             37

4-2-2-6- تکیه                                                                                 48

4-3 : صرف (ساخت واژه)                                               50

4-3-1- اسم                                                                                             50

4-3-1-1-ساده-مرکّب :                                                                50

4-3-1-2- جامد – مشتق :                                                        50

4-3-1-3- مفرد – جمع                                                                51

4-3-1-4- معرفه – نکره                                                           51

4-3-2- اضافه                                                                                   52

4-3-3 ضمیر                                                                                         54

4-3-1-3-1- ضمیر در جایگاههای نحوی جمله :   56

1- جایگاههای بنیادین :                                                   56

2- جایگاههای توضیحی                                                           58

3- جایگاههای وابسته                                                           59

3-1- مضاف الیه                                                                         59

3-2- بدل                                                                                          60

4-3-4- صفت                                                                                     60

2- صفت اشاره :                                                                         60

3- صفت اشاره تأکیدی                                                           61

4- صفت پرسشی                                                                               61

یک مطلب دیگر :

5- صفت مبهم                                                                                 61

6- صفت تعجّبی                                                                               61

7- صفت عددی                                                                                 61

4- 3-5- قید                                                                                  62

4-3-6-  نقش نماها                                                                 63

4-3-7- نشانه ندا                                                                    64

4-3-8- نشانه تصغیر                                                               65

4-3-9- اصوات                                                                               65

4-3-10- فعل                                                                                  66

10-1-زمان :                                                                                  66

10-1-1- شکل ساخته شده از بن مضارع :                67

10-1-2- ماضی (گذشته) :                                                    70

10-1-3- ستاک حال                                                                    71

10-1-4- ستاک گذشته                                                               71

4-3-11- مصدر                                                                               72

4-3-12- اسم مفعول (صفت مفعولی)                              72

4-3-13- شخص                                                                                  73

4-3-14-جهت (لازم،متعدّی)                                                      73

4-3-15- فعل معلوم و مجهول                                            74

4-3-16- فعل از نظر ساخت اشتقاقی : (ساختمان)           75

4-3-18- پیشوندهای اشتقاقی :                                      78

4-3-19- پسوندهای اشتقاقی                                              79

4-4 نحو (ساخت جمله) :                                               82

4-4-1- نحو :                                                                                       82

4-4-2- مطابقه فعل با نهاد در مفرد و جمع             82

4-4-3- اقسام جمله                                                                         84

4-4-4- اجزای جمله                                                                         86

4-4-5- ساختمان و ترتیب اجزای جمله :                        87

4-4-5-1- جمله خبری (اخباری التزامی)                    87

4-4-5-2- جمله های پرسشی :                                                88

4-4-5-3- جمله های امری – ندایی :                             88

4-4-5-4- جمله های تعجّبی :                                                89

4-4-6- انواع گروه در جمله                                                   89

4-4-7- گروه فعلی مرکّب                                                              92

4-4-8- تطابق فاعل و فعل از نظر شخص و شمار :  93

4-4-9- جمله و اجزاء آن                                                            93

4-4-10- حذف در جمله                                                                    94

4-4-11- انواع جمله از نظر جایگاههای بنیادی:  97

4-4-12- انواع جمله از نظر نوع  فعل                        100

4-4-12-1- جمله با فعل اسنادی                                     100

4-4-12-2-جمله با فعل غیر اسنادی :                       101

4-4-13- مفعول و انواع مفعول :                                      101

4-4-13-1-مفعول مستقیم :                                                   102

4-4-13-2-مفعول غیر مستقیم :                                        102

4-4-14- انواع جمله از نظر تعداد فعل                      104

4-4-14-1-جمله ساده :                                                           104

4-4-14-2- جمله مرکّب :                                                        104

یک- جمله مرکّب همپایه :                                                105

دو– جملات مرکب ناهمپایه :                                           105

4-4-14-3- جمله شرطی                                                              106

4-4-15- انواع جمله از نظر آهنگ :                              107

4-4-15-1- افتان                                                                         107

4-4-15-2- خیزان                                                                         107

4-4-15-3- خیزان افتان                                                        107

فصل پنجم : نتیجه گیری                                          108

نتیجه گیری :                                                                                    109

پیشنهادها :                                                                                       111

پیوست                                                                                                               136

منابع                                                                                                               144

‌   2-2-1‌-تاریخچۀ مختصر صرف   ……………………………………………………………………………………   9

2-2-2 – واژه چیست؟   ………………………………………………………………………………………………….  13

2-2-3- تکواژ و انواع آن   ………………………………………………………………………………………………  15

2-2-3-1- تکواژهای آزاد و مقید (وابسته)………………………………………………………………..   16

2-2-3-2‌- تکواژهای دستوری و قاموسی……………………………………………………………………   16

2-2-4 – وند   ………………………………………………………………………………………………………………….   17

2-2-5 – تقسیم‌بندی واژه‌های مرکب   …………………………………………………………………………..   19

2-2-5-1‌-تقسیم‌بندی مبتنی برشیوۀ ترکیب …………………………………………………………….   19

2-2-5-2-تقسیم‌بندی معنایی کلمات مرکب  ……………………………………………………………   19

2-2-6- شفافیت و تیرگی در واژه‌های مرکب   ………………………………………………………………   20

2-2-7‌-هستۀ نحوی و معنایی در ‌کلمات مرکب  ‌…………………………………………………………..   21

2-2-8- هستۀ نحوی در کلمات برون مرکز   ‌………………………………………………………………..   22

2-2-9 -هستۀ نحوی در کلمات متوازن   ……………………………………………………………………..   22

2-2-10- اهمیت هستۀ معنایی   ………………………………………………………………………………….   23

2-2-11- اسم‌های مرکب   ……………………………………………………………………………………………   23

2-2-11-1 -تصریف درونی ………………………………………………………………………………………   24

2-2-11-2- هسته‌داری  ………………………………………………………………………………………….   24

2-2-11-3- ترتیب اجزای جمله ‌……………………………………………………………………………..   24

2-2-11-4 -اسم‌های مرکب از نظر معنی‌شناسی ترکیب  ‌………….‌………………………….   24

2-2-12- ترکیب‌های پیوندی   ……………………………………………………………………………………..   25

2-2-13- ترکیب‌ غیر فعلی در زبان فارسی  ………………………………………………………………….  26

2-2-14‌- فرایند اشتقاق   ……………………………………………………………………………………………….  27

 

2-2-15- بررسی جنبه‌های مختلف واژه‌سازی  ……………………………………………………………..  28

2-2-15-1- ضرورت واژه‌سازی ………………………………………………………………………………..   28

2-2-15-2‌- انواع  واژه‌سازی  ………………………………………………………………………………….   29

2-2-15-3- فرایندهای واژه‌سازی ‌…………………………………………………………………………..   30

2-2-15-4‌-شرایط لازم برای واژه‌سازی ‌………….‌………………………………………………………   32

2-2-15-5‌-موانع واژه‌سازی ‌………….‌………………………………………………………………………….   32

2-2-16- انواع نو‌واژه‌ از نظر منشأ  ……………………………………………………………………………….   34

2-2-17- موانع نهادینه شدن نو‌واژه‌ها‌…………………………………………………………………………..   34

2-2-17-1- عوامل درون زبانی ‌………………………………………………………………………………   34

2-2-17-2‌- عوامل برون زبانی ‌………….‌……………………………………………………………………   36

2-2-18- واژه‌‌گزینی  …………………………………………………………………………………………………….  36

2-2-19- زبان علم  ……………………………………………………………………………………………………….  36

2-2-20- شیوه‌های واژه‌‌گزینی ‌  …………………………………………………………………………………..  36

2-2-21- روش‌های معادل‌یابی  ……………………………………………………………………………………  37

2-2-22- ضوابط واژه‌‌گزینی…………………………………………………………………………………………..  37

2-3- مبانی عملی تحقیق   …………………………………………………………………………………………….   39

2-3-1- مقدمه   …………………………………………………………………………………………………………   39

2-3-2- تاریخچۀ مختصری از صرف در ایران   …………………………………………………………   39

2-3-3‌- مطالعات پژوهشگران ایرانی   ……………………………………………………………………….  ‌ 39

2-3-3-1- پژوهش‌های سنتی   ‌…………………………………………………………………………….   39

یک مطلب دیگر :

2-3-3-2‌- پژوهش‌های نوین غیر تحلیلی ‌………….‌………………………………………………….   40

2-3-3-3- پژوهش‌های نوین ‌‌تحلیلی ‌………….‌…………………………………………………………   40

2-3-4 مطالعات پژوهشگران غیر‌ایرانی   ……………………………………………………………………. ‌ ‌ 54

فصل سوم: روش‌شناسی تحقیق

3-1‌- مقدمه   …………………………………………………………………………………………………………………..   59

3-2‌- روش تحقیق   …………………………………………………………………………………………………………   59

3-3‌- حجم نمونه‌ها و روش اندازه‌گیری …………………………………………………………………………..   59

3-4- ابزار جمع آوری داده‌ها   …………………………………………………………………………………………   59

3-5‌- روش تجزیه و تحلیل داده‌ها   …………………………………………………………………………………   60

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده‌ها

4-1- مقدمه   ……………………………………………………………………………………………………………………  ‌ 62

4-2 – تجزیه و تحلیل داده‌ها   …………………………………………………………………………………………‌   ‌62

4-2-1- جمع‌بندی مطالب  …………………………………………………………………………………………..  62

4-2-2-  اسامی مشتق- مرکب   ………………………………………………………………………………….   64

4-2-3‌- اسامی مرکب   …………………………………………………………………………………………………   66

4-2-4- ‌ اسامی مشتق   ……………………………………………………………………………………………….   70

4-2-5 –گروه‌های اسمی   ……………………………………………………………………………………………   72

4-2-6 –اسامی بسیط   ………………………………………………………………………………………………..   83

فصل پنجم: نتیجه‌گیری و پیشنهادات

5-1‌- مقدمه   …………………………………………………………………………………………………………………..   85

5-2- خلاصۀ تحقیق   ……………………………………………………………………………………………………..   85

5-3-  پاسخ به پرسش‌های تحقیق   ………………………………………………………………………………   87

5-4- پیشنهادات   …………………………………………………………………………………………………………..   90

‌فهرست منابع   ………………………………………………………………………………………………………………..   91

واژه‌نامۀ فارسی-  انگلیسی  …………………………………………………………………………………………….   96

اصطلاحات انگلیسی- فارسی   ……………………………………………………………………………………….   134

 

فهرست نمودارها

5-1- نمودار کیکی درصد واژه‌ها   ……………………………………………………………………………………………   88

5-2- نمودار ستونی واژه‌ها   …………………………………………………………………………………………………….. ‌ 88

5-3- نموداردرصد‌ پنج فرایند زایای اسامی مرکب‌ساز ……………………………………………………………………..  89

5-4- نمودار درصد نقش کل واژگان تشکیل یافته  از اسم و صفت ………………………………………………..  89

چکیده

فرهنگستان‌ زبان و ادب‌ فارسی، با تشکیل گروه‌های تخصصی واژه‌گزینی، به طور مستمر و با روندی منظم دست ‌اندر‌کار ساخت، باز آفرینی و تصویب واژه‌ها و اصطلاحات ‌تخصصی بوده و در این راستا فرهنگ‌های موضوعی را با عنوان هزار واژه تدوین، و به جامعۀ علمی عرضه‌ کرده‌است. با توجه به اهمیت حفظ و غنای زبان از یک سو و اصالت فرهنگی هر ملت از سوی دیگر، لزوم پرداختن به بحث واژه‌سازی، به عنوان یکی از بارزترین راه‌های رسیدن به این اصالت و تقویت زبان احساس می‌شود. با مشخص‌ شدن فرآیند ‌واژه‌سازی یا واژه‌‌گزینی زبان‌ فارسی در گذشته، می‌توان راه را برای واژه‌‌‌سازی مناسب در زمان حال، و برطرف کردن نیازهای زبان دربارۀ واژگان جدید برای جلوگیری از ورود واژگان بیگانه آماده‌کرد. در این پژوهش تلاش گردیده ساخت صرفی واژه‌های مصوب فرهنگستان درحوزۀ علوم ‌نظامی بررسی ‌گردد تا بلکه با آگاهی از پیشینۀ واژگان نظامی و نحوۀ تغییر آنها ‌آیندۀ واژگان فعلی‌ و اقبال مردم به واژگان نوساز نظامی نیز پیشگویی گردد. در گرداوری داده‌های این پژوهش از روش میدانی‌ و در تجزیه و تحلیل آن‌ها، روش توصیفی به ‌‌کارگرفته‌شده‌است. نتایج حاصل از این تحقیق بدین شرح می‌باشد: 1‌) ساختار بیشتر واژه‌ها، گروه اسمی بوده؛ 2) تعداد اندکی از واژه‌ها از اسامی مشتق تشکیل شده‌اند؛ 3‌) شمار اسامی مشتق پایگانی بیشتر از ناپایگانی بوده؛ 4) در اسامی مرکب‌، از ساختار درون‌مرکزِ هسته‌پایان به مراتب بیشتر از برون‌مرکز استفاده‌شده‌است؛ 5) پسوندافزایی بیشتر از پیشوند‌افزایی‌ کاربرد داشته‌است.

مقدمه

فرهنگستان ‌سوم زبان و ادب ‌فارسی با تشکیل‌گروه‌‌های متعدد واژه‌گزینی تلاش‌کرده‌است در حوزۀ زبان     ‌‌علم، واژه‌سازی کند. در این مدت تعداد واژه‌های مصوب برخی از گروه‌های تخصصی از مرز هزار واژه فراتر      ‌رفت و تدوین فرهنگ‌های موضوعی واژه‌های مصوب در حوزه‌های مختلف ضروری می‌نمود. از این رو، ‌گروه‌‌‌های واژه‌گزینی، فرهنگ‌های موضوعی را با عنوان هزار واژه تدوین، و به جامعۀ علمی عرضه‌کرد. فرهنگستان، در برابر برخی واژه‌های بیگانه با پذیرفتن لفظ بیگانه، یک برابر نهاد ِفارسی در کنار آن به تصویب‌ رساند، به این امید که این معادل‌ فارسی به‌تدریج جای لفظ بیگانه را بگیرد. در این پژوهش تلاش خواهدشد ساخت صرفی واژه‌های مصوب فرهنگستان درحوزۀ علوم ‌نظامی بررسی ‌گردد. با مشخص‌ شدن فرآیند ‌واژه‌سازی یا واژه‌‌گزینی زبان‌ فارسی در گذشته، می‌توان راه را برای واژه‌ ‌سازی مناسب در زمان حال، و برطرف کردن نیازهای زبان دربارۀ واژگان جدید برای جلوگیری از ورود واژگان بیگانه آماده‌کرد. با آگاهی از پیشینۀ واژگان نظامی و نحوۀ تغییر آن‌ها می‌توان‌ آیندۀ واژگان فعلی‌ و اقبال مردم به واژگان نوساز نظامی را پیشگویی نمود.

جناس لاحق……………………………………………………………………………………………………………………………………….82

جناس مطرف…………………………………………………………………………………………………………………………………….93

جناس مرکب …………………………………………………………………………………………………………………………………….97

جناس مزدوج(مردد، مکرر)…………………………………………………………………………………………………………….101

جناس اشتقاق ………………………………………………………………………………………………………………………………..102

جناس شبه اشتقاق ………………………………………………………………………………………………………………………..107

مجموعه ی سجع

ترصیع………………………………………………………………………………………………………………………………………………110

موازنه (ممائله)…………………………………………………………………………………………………………………………………113

تضمین المزدوج(ازدواج، اعنات القرینه)………………………………………………………………………………………….118

تکریر(مکرر)……………………………………………………………………………………………………………………………………..123

تردید………………………………………………………………………………………………………………………………………………..126

واج آرایی (توزیع ، هم حروفی و هم صدایی)…………………………………………………………………………………128

تصدیر (رد العجز علی الصدر و رد الصدر علی العجز)……………………………………………………………………..135

بخش دوم(صناعات معنوی در مثنویهای خواجوی كرمانی)…………………………………………………………148

مراعات نظیر(ائتلاف،‌تناسب، متناسب،‌مناسبت، تلفیق، توفیق، مواخات)………………………………………149

تضاد (طباق، متضاد، مطابقه، تطبیق، تکافو)…………………………………………………………………………………..165

طباق سلب……………………………………………………………………………………………………………………………………….171

پارادكس (متناقض نما)……………………………………………………………………………………………………………………173

استتباع(مدح موجه و ذم موجه)……………………………………………………………………………………………………..182

 

ایهام(توریه،توهیم،تخییل)……………………………………………………………………………………………………………….189

ایهام تناسب……………………………………………………………………………………………………………………………………..204

سیاقه الاعداد (اعداد، تعدید)………………………………………………………………………………………………………….209

تنسیق الصفات ……………………………………………………………………………………………………………………………….213

تفریق……………………………………………………………………………………………………………………………………………….220

مبالغه ……………………………………………………………………………………………………………………………………………..222

تبلیغ ………………………………………………………………………………………………………………………………………………222

اغراق………………………………………………………………………………………………………………………………………………..224

غلو……………………………………………………………………………………………………………………………………………………226

تصلّف……………………………………………………………………………………………………………………………………………….235

بخش سوم: در دیگر صناعات معنوی…………………………………………………………………………………………….238

ابداع………………………………………………………………………………………………………………………………………………….239

بخش چهارم:اصطلاحات و صناعات شاخه های دیگر بلاغت در بدیع………………………………………….265

قسم………………………………………………………………………………………………………………………………………………….266

بخش پنجم: اصطلاحات علم قافیه مطرح در بدیع………………………………………………………………………267

مصرّع……………………………………………………………………………………………………………………………………………….268

مردّف……………………………………………………………………………………………………………………………………………….274

بخش ششم: اصطلاحات انواع ادبی مطرح در بدیع…………………………………………………………………….279

ملمّع……………………………………………………………………………………………………………………………………………….280

سوال و جواب…………………………………………………………………………………………………………………………………281

ماده تاریخ……………………………………………………………………………………………………………………………………….283

بخش هفتم: در تلمیحات و دقایق ادبی………………………………………………………………………………………..286

تلمیح……………………………………………………………………………………………………………………………………………….287

اقتباس …………………………………………………………………………………………………………………………………………..295

کهن باوری………………………………………………………………………………………………………………………………………298

سنت ادبی………………………………………………………………………………………………………………………………………..300

صفت نمایی…………………………………………………………………………………………………………………………………….308

فصل پنجم(نتیجه)

نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………………………………………….313

یک مطلب دیگر :

نمودارها

نمودا(انواع جناس)…………………………………………………………………………………………………………………………..315

نمودار(صفات لفظی)………………………………………………………………………………………………………………………..316

نمودار(صفات معنوی)………………………………………………………………………………………………………………………317

نمودار(اصطلاحات انواع ادبی مطرح در بدیع)…………………………………………………………………………………318

نمودار(در تلمیحات ادبی)……………………………………………………………………………………………………………….319

منابع و مأخذ……………………………………………………………………………………………………………………………………320

چكیده انگلیسی……………………………………………………………………………………………………………………………….321

چکیده

خواجو شاعر بزرگ کرمانی از جمله اولین کسانی است که به خمسه سرایی پرداخته است و اگر بخواهیم دقیق تر بگوییم بعد از نظامی و امیرخسرو دهلوی سومین نفری است که این کار را انجام داده، خواجو مثنویهای خود را با استادی خاص سروده است و صناعات بدیعی را در مثنویهایش به وفور به کار برده و بسامد این صنایع در مثنویهای خواجو زیاد می باشد که این امر باعث زیباتر جلوه دادن اشعار خواجو گردیده و در کنار داستانهای بسیار زیبا مثنوی های  خواجو را به غایت زیبا و خواندنی کرده است.

صناعات بدیعی در زیباسازی ساختار شعر از اهمیت و درجه ی بسیار والایی برخوردار است و هدف از این تحقیق نمایان ساختن این صنایع زیبا و میزان به کارگیری و اندازه ی کاربرد صناعات بدیعی در مثنویهای خواجوی بزرگ می باشد.

خواجو علاوه بر اینکه به تمام آرایه های ادبی اشراف کامل داشته در علومی مانند نجوم نیز تبحّر داشته و توانسته از این علم در صنایعی مانند کهن باوری و ماده ی تاریخ و ایهام به خوبی استفاده نماید و زیبایی اشعار خود را دوچندان کند. اشعاری که نام خواجو را نه تنها در کرمان بلکه در ایران و اگر غلو نباشد در جهان بلند آوازه کرده است.

واژگان کلیدی

خواجوی کرمانی، مثنوی ها، صناعات بدیعی ، صناعات لفظی، صناعات معنوی

مقدمه

به نام نقش بند صفحه ی خاک                                 عذار افروز مهرویان افلاک

یکی از مفاخر بزرگ کرمان و حتی  ایران، ملک الفضلاء و افضل الشعراء، نخلبند دیوان نکته دانی افضل الدین خواجوی کرمانی با همه ی عظمت و بزرگی که دارد و شاعران بزرگی همچون حافظ از معلومات وی بهره ها برده و از اشعار او استقبال نموده اند و حتی حافظ در شعری که منسوب به اوست در مورد خواجو چنین گفته است:

استاد غزل سعدی است نزد همه کس اما          دارد سخن حافظ طرز سخن خواجو

با این حال باز هم خواجو مورد توجه چندانی قرار نگرفته و مورد بی مهری واقع گردیده است که شاید یکی از دلایل این مسئله موقعیت زمانی خواجوست که درست در زمانی مابین دو شاعر بزرگ و بلندآوازه ی شیراز یعنی شیخ اجل سعدی و حضرت حافظ قرار گرفته است که این مسئله باعث کمرنگ تر جلوه کردن خواجو شده است و مسئله ی دیگر مربوط به خمسه نویسی وی می باشد. چنانکه می دانیم بعد از نظامی نخستین کسی که به کار خمسه پرداخته است امیرخسرو دهلوی است و بعد از او خواجو به این امر پرداخته است و شاید بعضیها فکر می کنند که خمسه ی خواجو تقلیدی از خمسه ی نظامی است و همین امر نیز باعث شده که خواجو در خمسه نویسی نیز به نحوی در سایه ی نظامی قرار گرفته و این آثار به غایت زیبا و ارزشمند تحت سیطره ی خمسه ی نظامی کمرنگ جلوه می نماید. خواجو درست است که به خمسه ی نظامی نظر داشته و آن را خوانده و از آن درس و الهام گرفته که این خود یک امر طبیعی است و خود خواجو نیز چند جا با احترام از نظامی یاد کرده است.

گرچه سخن پرور نامی توئی                                       معتقد نظم نظامی توئی

درگذر از مخزن اسرار او                                   بر گذر از جدول پرگار او

خازن مخزن دل دانای توست                                        محرم اسرار خرد رأی توست

ولی می بینیم که ضمن محترم شمردن نظامی از دل دانا و خرد والای خویش نیز مدد می خواهد و بر این اساس است که مقید نبوده است که از هر پنج مثنوی نظامی حتی به صورت ظاهر پیروی کند مثلاً گوهرنامه که بر وزن خسرو و شیرین است بکل از سیاق مثنوی نظامی خارج است و همچنین همای و همایون که بر وزن اسکندرنامه است کاملاً موضوعی دیگر را دنبال می کند. جز دو مثنوی او، یکی روضه الانوار که در وزن سبک و سیاق مخزن الاسرار سروده شده و دیگری گل و نوروز که در وزن و سبک و سیاق خسرو و شیرین است. سایر مثنویات خواجو بازگوکننده ی مطالب دیگری است.

به هر حال به خاطر این مسائل که بازگوشد خواجوی بزرگ آن چنان که واقعاً لایق اوست در بین مردم فروغ چندانی ندارد.

بنابراین بنده ی حقیر به خاطر داشتن عِرق ملی و علاقه ی زیاد به خواجو پس از مشورت با استاد راهنمای خویش جناب آقای دکتر اسفندیار پور تصمیم بر این گرفتیم که موضوع پایان نامه ی خویش را صناعات بدیعی در مثنویهای خواجوی کرمانی قرار دهم تا کسانیکه مثنویهای خواجو را می خوانند به زیباییهای این مثنویها به علت به کار رفتن این صنایع زیبا در آنها بیشتر پی ببرند و از خواندن آنها لذت بیشتری ببرند و دیگر اینکه اگر کسانی با این صنایع در مثنویهای خواجو با ابهاماتی مواجه می شوند حقیر بتوانم در حد بضاعت کم خویش آنها را یاری نموده و بر تجارب آنها بیافزایم.

 

 

نخلبند نخلهای سربلند

ابوالعطا کمال الدین محمود بن علی بن محمود متخلص به خواجو از شعرای بزرگ و بلند آوازه ی قرن هشتم است که از آغاز شاعری، سخن او ممورد توجه بزرگان شعر و ادب بوده است. دولتشاه سمرقندی او را « ملک الفضلاء» خوانده و می نویسد که: « از بزرگ زادگان کرمان بوده و صاحب فضل و خوشگوی است و سخن او را فاضلان و بزرگان در فصاحت و بلاغت بی نظیر می دانند و او را نخل بند شعرا می نامند».

ملاعبدالنبی فخر الزمانی قزوینی در تذکره ی میخانه وی را « نخلبند دیوان نکته دانی افضل الدین خواجوی کرمانی» می نامد و می نویسد که: از اکثر کتب معتبر چنان بنظر این محقر رسیده که پدر او یکی از اکابر کرمان بوده و نام فرزند خود افضل الدین نموده ولیکن بر سبیل اشفاق و مهربانی، والدین او را خواجو می خواندند».

2-1-2 مذاهب و ادیان و پیروان آنان در کوفه. 18

2-2 شرایط محیطی خطبه‌ی کوفه. 18

2-3 اسناد خطبه در اجتماع کوفیان. 21

2-4 خطبه حضرت زینب3 در كوفه. 22

2-5 ساختار شكلی.. 24

2-6 تحلیل بلاغی.. 25

2-6-1 کاربردعلم معانی.. 27

2-6-1-1 اغراض خبر. 28

2-6-1-2 اغراض ندا 29

2-6-1-3 تأكید كلام. 30

2-6-1-4 حصر (قصر) 32

2-6-1-5 حروف استفهام. 33

2-6-1-6 التفات… 33

2-6-1-7 ایجاز. 34

2-6-1-8 استتباع. 35

2-6-1-10 فصل‌الخطاب… 35

2-6-1-11 حسن ختام. 36

2-6-1-12 فصاحت كلمه. 36

2-6-2 کاربرد بیانی.. 38

2-6-2-1 تشبیه. 38

2-6-2-2 مجاز. 43

2-6-2-3 استعاره 44

2-6-3 کاربردبدیعی.. 47

2-6-3-1 تسجیع. 47

2-6-3-2 جناس… 48

2-6-3-3 تجاهل العارف… 49

2-6-3-4 طباق.. 50

2-6-3-5 مقابله. 50

2-6-3-6 تکرار مترادفات… 51

2-6-3-7 بینامتنیت… 52

2-7 کاربرد نحوی كلمات در خطبه. 56

2-7-1 كاربرد افعال. 56

2-7-2 جملات فعلیه واسمیه. 57

2-7-3 کاربرد حروف… 58

 

فصل سوم: شام و  حضرت زینب3

3-1 شرایط محیطی خطبه‌ی حضرت در شام. 63

3-2 اسناد خطبه در دارالخلافه یزید در شام. 67

3-3 خطبه‌ی حضرت زینب3 در شام. 68

3-4 ساختار شکلی خطبه شام. 72

3-5 تحلیل بلاغی.. 72

3-5-1 کاربردمعانی.. 73

3-5-1-1 تأکید کلام. 74

3-5-1-2 حصر (قصر) 75

3-5-1-3 ایجاز. 75

3-5-1-4 استتباع. 76

3-5-1-5 اختصاص…. 76

3-5-1-6 فصاحت کلمه. 76

3-5-1-7 حسن ختام. 77

3-5-2 کاربردبیانی.. 77

3-5-2-1 تشبیه. 77

3-5-2-2 استعاره 78

3-5-2-3 کنایه. 79

3-5-3 کاربردبدیعی.. 81

3-5-3-1 مراعاة‌النظیر. 81

3-5-3-2 واج‌آرایی.. 81

3-5-3-3 سجع. 82

3-5-3-4 تجاهل‌العارف… 84

3-5-3-6 طباق.. 85

3-5-3-7 مقابله. 86

3-5-3-8 تکرار مترادفات… 86

3-5-3-9 بینامتنیت دینی.. 86

3-6 کاربرد نحوی کلمات در خطبه. 91

3-6-1 کاربرد افعال. 91

3-6-2 جملات اسمیه و فعلیه. 93

3-6-3 کاربرد حروف… 94

فصل چهارم: دارالاماره و احتجاج حضرت زینب3

4-1 شرایط محیطی احتجاج حضرت با ابن‏زیاد در دارالاماره و بیان احتجاج.. 99

4-2 اسناد احتجاج در دارالاماره‌ی کوفه. 100

4-3 ساختار شکلی احتجاج حضرت زینب3 با ابن‌زیاد. 101

4-4 تحلیل بلاغی.. 101

4-4-1 کاربردمعانی.. 102

4-4-1-1 تأکید کلام. 102

یک مطلب دیگر :

4-4-2 کاربردبیانی.. 102

4-4-2-1 کنایه. 102

4-4-3 کاربردبدیعی.. 102

4-4-3-1 مراعاة‌النظیر. 102

4-4-3-2 تسجیع. 102

4-4-3-3 طباق.. 103

4-4-3-4 بینامتنیت دینی.. 103

4-5 کاربرد نحوی کلمات درخطبه. 104

4-5-1 کاربرد افعال. 104

4-5-2جملات اسمیه و فعلیه. 104

4-5-3 کاربرد حروف… 104

نتیجه‌‌گیری.. 106

فهرست منابع و مآخذ. 109

 

فهرست نمودارها

نمودار افعال(1-1) 57

نمودار جملات (2-1) 58

نمودار کاربرد حروف جر(3-1) 59

نمودار حروف استفهام (4-1) 60

نمودار حروف تأکید (5-1) 60

نمودار حروف ندا (6-1) 61

نمودار کاربرد افعال (7-1) 92

نمودار کاربرد جملات (8-1) 93

نمودار کاربرد حروف جر(9-1) 94

نمودار کاربرد حروف استفهام (10-1) 95

نمودار کاربرد حروف تأکید (11-1) 96

نمودار کاربرد حروف ندا (12-1) 97

نمودار کاربرد افعال (13-1) 104

مقدمه

انسان برای برقراری ارتباط با دیگران واثرگذاری بر آنان از نیروی زبان بهره‌ می‌گیرد. او با گزینش الفاظ مختلف سعی می‌کند که از راه‌های گوناگون تأثیر سخن خود را تغییر دهد. در برخی از موارد احساسات مخاطب را برانگیزد و او را به انجام کاری تحریک نماید و در بعضی مواقع او را از انجام عمل بر حذر دارد. گاهی او را موافق گفتار و اعمال و افکار خویش نماید و گاهی او را به مسائل پیرامون خود آگاه نماید.

در تمام این مواقع زبان و عناصر آن‌که عبارت‌اند از دایره واژگان و زیبایی‌های حاکم بر نظام زبان تأثیر‌گذار است. عناصری چون بلاغت و فصاحت و … می‌تواند تأثیر سخن متکلم را چندین برابر نماید.

نویسندگان و ادیبان بزرگ جهت تبیین صحبت خود از صورت‌های بلاغی استفاده می‌کنند. آن‌ها معمولاً گفتار خود را با افزودن تشبیه و استعاره، کنایه، اقتباسات قرآنی و… تکمیل می‌کنند. بلکه به کمک تشبیه، روح و حیات به کالبد الفاظ می‌دهند و معانی ذهنی (احساسی- حسی و عقلی) را به صورت‌هایی مجسم و زنده در قالب تابلو‌هایی بدیع به نمایش می‌گذارند.

امیرالمؤمنین علی7 که استاد فصاحت و بلاغت در سخن است بیش از این اسلوب در گفتار خود بهره برده است و از شاگردان برجسته ایشان دختر او حضرت زینب3 است که همانند پدر ادیبی بزرگ و سخنوری توانا بود. هرکس که خطبه‌های غرّای ایشان را پس از واقعه‌ی عاشورا مطالعه کند اذعان خواهد کرد که او دانش‌آموخته‌ی مکتب علی7 است. با توجه به آنکه یک سخنرانی خوب باید شرایط ویژه‌ای داشته باشد ازجمله: «1- آرامش فکری سخنگو و نبودن او تحت‌فشار عوامل درونی (مثل گرسنگی و تشنگی)؛ 2- دید مثبت شنوندگان به گوینده و احترام گذاشتن به او؛ 3- محیطی آرام و بی‌سروصدا؛ 4- نبودن در برابر مناظر ناراحت‌کننده و شرایط مطلوب».[1] اما هیچ‌کدام از این شرایط برای حضرت زینب3 مهیا نبود. از ابتدای اسارت غذا و آب برای آنان جیره‌بندی شده بود و حضرت هم سهم خود را بین کودکان تقسیم می‌کرد. شنوندگان به دیده حقارت به اهل‌بیت: می‌نگریستند. در آن محیط از سکوت و آرامش خبری نبود و مناظری دل‌خراش پیش چشمان قهرمان کربلا اتفاق می‌افتاد مانند چوب زدن بر لب و دندان امام حسین7، در این موقعیت حضرت زینب3سعی کرد با بهره‌گیری از صورت‌های بلاغی میزان اثرگذاری کلام را در مخاطبان به حد اعلی برساند. با توجه به اینکه سرآغاز علوم دانش‌های ما حواس است. حضرت با نمونه‌هایی از امور محسوس فهم حقیقت را برای مخاطبان هموار ساخت و با تجسم تلاشی کرده در جهت تقریب مفاهیم و حقایق به ذهن و آن را ابزاری ساخته برای آشنایی مخاطبان با آنچه در حوزه‌ی مشهوداتشان نمی‌گنجید. این پایان‌نامه صور بلاغی خطبه‌های حضرت را موردبررسی و اعجاز بلاغی آن را در انتخاب الفاظ مناسب و معانی محسوس روشن می‌نماید.

یکی از عواملی که باعث پیروزی اهل‌بیت: شد نوع سخن گفتن و روش بیان بانوی کربلا بود. او با استفاده ازتشبیهات و استعارات و کنایات و … هم عظمت حادثه را متذکر شد و هم حوادث را برای مردم ملموس و قابل‌فهم نمود. برانگیختن احساسات مخاطبین از عهده‌ی هر سخنوری برنمی‌آید. تنها کسانی که کلامشان درنهایت فصاحت و بلاغت باشد به این مهم دست خواهند یافت و حضرت زینب‌3نمونه کامل این نوع سخنوران است. ما بر آنیم تا خطبه‌های حضرت زینب3 را ازنظر صور بلاغی تحلیل کنیم.دراین پژوهش منظور از صور بلاغی ،تصویرهای بلاغی مورد نظردر علم بیان نیست،بلکه منظور کلیه صورت های زبانی است که می تواند در هر یک از سه علم معانی،بیان و بدیع مورد استشهاد قرار گیرد ،به عبارت دیگر معنای اعم آن مورد نظر می باشد. این پایان‌نامه در 4 فصل است.

فصل اول: شامل کلیات.

فصل دوم: صور بلاغی خطبه‌ی کوفه.

فصل سوم: صور بلاغی خطبه شام.

فصل چهارم: صور بلاغی در احتجاج حضرت زینب3 با ابن‌زیاد.

که در چند محور موردبررسی قرار می‌گیرد:

1- ساختار شکلی خطبه.

2- کاربردمعانی خطبه.