2-3-2- دارو  ……………………………………… 14

2-3-3- مصرف و رفتار مصرف‏کننده ………………………. 15

2-3-4- مصرف دارو ………………………………….. 16

2-3-5- عوامل مؤثر بر مصرف ………………………….. 17

2-3-5-1- نظریه اقتصادی مصرف………………………….. 17

2-3-5-2- نظریه جامعه‏شناختی مصرف………………………. 19

2-3-5-3- نظریه‏های روانشناختی مصرف…………………….. 22

2-3-5-3-1- تأثیر نگرش بر رفتار ………………………. 22

2-3-5-3-2- نظریه عمل معقول ………………………….. 23

2-3-5-3-3- نظریه رفتار برنامه‏ریزی‏شده …………………. 24

2-3-5-3-4- نظریه هنجار اجتماعی ………………………. 25

2-3-5-3-5- مدل آگاهی گریگوری و دی‏لو…………………… 25

2-3-5-3-6- نظریه آگاهی چالمرز ……………………….. 25

2-3-5-3-7- تئوری فستینگر در زمینه‏ی تضاد شناختی…………. 25

2-3-5-3-8- نظریه‏ یادگیری…………………………….. 26

2-3-5-3-9- مدل اجتماعی- رفتاری آندرسن…………………. 27

2-3-5-3-10- مدل اجتماعی-رفتاری کروگر………………….. 27

2-3-5-3-11- سلامت عمومی  …………………………….. 28

2-3-5-3-12- نظریه واقعیت درمانی گلاسر …………………. 29

2-3-5-3-13- مدل باور سلامتی ………………………….. 30

2-4- چهارچوب نظری …………………………………. 31

2-5- مدل نظری تحقیق ……………………………….. 33

2-6- مدل تحلیلی تحقیق ……………………………… 34

2-7-  فرضیه‏های تحقیق……………………………….. 35

فصل سوم: روش‏ شناسی تحقیق

3-1- مقدمه………………………………………… 36

3-2- روش تحقیق…………………………………….. 36

3-3- جامعه‏ی آماری تحقیق…………………………….. 37

3-4- واحد آماری……………………………………. 37

3-5- حجم نمونه و روش محاسبه‏ی آن……………………… 37

3-6- شیوه‏ی نمونه‏گیری……………………………….. 38

3-7- تعاریف نظری و عملیاتی متغیرها ………………….. 38

3-7-1 تعاریف نظری مفاهیم …………………………… 39

3-7-2 تعاریف عملیاتی متغیرها………………………… 40

3- 8- ابزار تحقیق………………………………….. 41

3- 9- سنجش روایی ابزار تحقیق………………………… 42

3- 10- سنجش پایایی ابزار تحقیق………………………….. 44

3- 11روش‏های تجزیه و تحلیل داده‏ها ……………………. 45

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل اطلاعات

4-1- مقدمه…………………………………………….. 46

4-2- تجزیه و تحلیل توصیفی…………………………… 46

 

4-3- تجزیه و تحلیل استنباطی…………………………. 59

4-3-1- آزمون‏های همبستگی…………………………….. 59

4-3-2- تحلیل رگرسیون دو متغیره………………………. 63

4-3-3- تحلیل رگرسیون چند متغیره……………………… 66

4-3-4- تحلیل مسیر………………………………….. 68

4-3-4-1- دیاگرام تحلیل مسیر………………………….. 70

فصل پنجم: نتیجه‏ گیری و پیشنهادات

5-1- خلاصه‏ پژوهش…………………………………… 71

5-2- بحث و نتیجه‏گیری……………………………….. 73

5-3- راهکارها و پیشنهادات ………………………………. 75

5-3-1- پیشنهادات تحقیقی………………………………….. 75

5-3-2- پیشنهادات کاربردی……………………………. 76

5-4- محدودیت‏ها و مشکلات پژوهش……………………. 76

فهرست منابع  ……………………………………… 79

پیوست‏ها……………………………………………….. 84

چکیده:

پیشرفت علم پزشکی و صنعت داروسازی و ارائه‏ی داروهای متنوع در سال‏های اخیر، انقلابی در دانش پزشکی و امر درمان بوجود آورده است، اما همراه با این تکامل، پدیده‏ی دیگری نیز در کشورها و بویژه کشورهای جهان سوم بوجود آمده که همان روی آوردن بیش از حد مردم به داروها و مصرف غیرعلمی و غیرپزشکی آن است. میزان مصرف دارو در میان افراد، گروه‏ها و جوامع مختلف نرخ متفاوتی دارد، و برخی از جوامع با مسایل و مشکلات مهم‏تری در زمینه‏ی مصرف دارو مواجه هستند. در ایران نیز از جمله مسایل دارویی مورد بحث در طی سال‏های اخیر، مصرف زیاد دارو بوده است و بر حسب مستندات میزان مصرف دارو در ایران فراتر از حد استاندارد جهانی است. میزان مصرف دارو در یک کشور تابع متغیرهای متعددی است و مصرف دارو همیشه بر اساس الگوهای علمی نیاز پزشکی صورت نمی‏گیرد. هدف از این پژوهش بررسی تأثیر عوامل اجتماعی- روانی بر میزان مصرف خودسرانه‏ی دارو در شهر یاسوج است. طبق آمارها‏ی موجود 15 تا 20 درصد از ایرانی‏ها به طور خودسرانه و بدون مشورت پزشک دارو مصرف می‏کنند. در این مطالعه که به صورت توصیفی و تحلیلی انجام گرفته است، 400 نفر از شهروندان 18 تا 55 ساله‏ی شهر یاسوج از طریق نمونه‏گیری تصادفی- چندمرحله‏ای انتخاب شدند که شامل 200 زن و 200 مرد بودند. ابزار گردآوری اطلاعات در این پژوهش، پرسشنامه بوده است که با استفاده از اعتبار سازه به روش تحلیل عاملی و با استفاده از سنجش همسانی درونی به روش آلفای کرونباخ و کودر- ریچاردسون تعیین پایایی گردید. نتایج حاصل از این بررسی نشان داد که بین متغیرهای سطح تحصیلات، میزان آگاهی از شیوه‏ی صحیح مصرف، میزان آگاهی از پیامدهای مصرف و میزان سلامت عمومی با میزان مصرف خودسرانه‏ِی دارو ارتباط معناداری وجود دارد. نتایج حاصل از تحلیل رگرسیون چندمتغیره نشان داد که مجموع این عوامل می‏توانند 19/0 از وقوع متغیر وابسته (مصرف دارو) را تبیین کند. با توجه به نتایج بدست آمده فرهنگ‏سازی و بالابردن سطح اطّلاعات و آگاهی مردم در زمینه‏‏ی مصرف دارو و همچنین سرمایه‌گذاری برای سلامت و توسعه فعّالیت‏های ارتقای سلامت، امری ضروری به نظر می‏رسد.

یک مطلب دیگر :

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- مقدمه

بشر از گذشته‏ی دور با مشکل درد و آلام مواجه بوده و همواره سعی در برطرف کردن این مشکل داشته است. بر اساس مستندات تاریخی از حدود 7000 سال قبل، انسان‏ها از داروهای گیاهی و طبیعی برای مقابله با بیماری‏ها یا حفظ سلامت خود استفاده می‏کرده است، اما امروزه با پیشرفت علم و فنّاوری و گسترش مرزهای دانش، شاهد شیوه‏های گوناگونی از مصرف دارو هستیم. این شیوه‏ها علاوه بر مصرف خوراکی، مصارف موضعی، مصارف استنشاقی، مصارف جلدی، مصارف تزریقی و… را شامل می‏شود (اردکانی،331:1384). هریک از این شیوه‏های مصرف دارو در کنار خاصیت اثربخشی و فواید درمانی خود، عوارض و  مضرّاتی را نیز به همراه خواهد داشت که ضروری است به هنگام مصرف به آن توجه شود. اما علاوه بر این، کاربرد دارو در انواع مختلف خدمات درمانی، از نظر اجتماعی- فرهنگی نیز دارای ابعاد مختلفی است که می‏توان از مسایلی چون سوءکاربردهای دارویی، خودمصرفی دارو، نظام‏های دارویی کشور و همچنین مصرف زیاد دارو نام برد(محسنی،302:1385).

پیشرفت علم پزشکی و صنعت داروسازی و ارائه‏ی داروهای متنوع در سال‏های اخیر، انقلابی در دانش پزشکی و امر درمان بوجود آورده است، اما همراه با این تکامل، پدیده‏ی دیگری نیز در کشورها و بویژه کشورهای جهان سوم بوجود آمده که همان روی آوردن بیش از حد مردم به داروها و مصرف غیرعلمی و غیرپزشکی آن است. مصرف بی‏رویه و غیرمنطقی دارو امروزه به مثابه یک مشکل بزرگ درآمده است که پیامدهای آن عوارض اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و بهداشتی خود را در بخش وسیعی از جامعه نمایان کرده است(نیکزاد، 1378: 1). در حال حاضر غیرمنطقی بودن مصرف دارو از جمله مشکلات موجود در ایران محسوب می‏شود که مسایل مختلفی در این زمینه قابل بررسی است، عدم رعایت ضوابط علمی و تحویل داروی بدون نسخه از سوی برخی داروخانه‌ها و بالا بودن قلم‌های دارویی در نسخه‌های تجویزی از سوی پزشکان از مهمترین آنهاست و نشان‌دهنده‏ی غیرمنطقی بودن فرآیند تجویز و مصرف دارو در کشور است(دیناروند،1388: 15). از سوی دیگر  ناآگاهی جامعه و فرهنگ و باورهای غلط رایج در میان مردم نیز عامل دیگری برای مصرف بی‏رویه دارو محسوب می‏شود

مصرف دارو، بحثی است که با کلیه جوانب فرهنگی، اجتماعی، اعتقادی و مذهبی مردم در ارتباط است. مصرف منطقی و صحیح دارو از یک سو متوجه تجویزکنندگان دارو می‏گردد و از سوی دیگر خوددرمانی یا مصرف نابجای دارو را در نزد بیمار منع می‏کند. افزایش مصرف دارو به جهت عوارض جانبی، خطرات مرگ و میر و همچنین هزینه‏های بسیار سنگین بودجه‏ی دارویی دولت، شرکت‏های بیمه و توده‏ی عمومی مردم از مسایل مهم جامعه به حساب می‏آید)دواتی، 1386: 451). با توجه به اینکه در دهه‏ی اخیر مصرف دارو به صورت بی‏رویه در کشور افزایش یافته است و مطالعات انجام شده حاکی از عدم وجود الگوی صحیح مصرف در این زمینه‏ی می‏باشد، لذا انجام بررسی‏ و مطالعات همه‏جانبه و کامل در این زمینه ضروری به نظر می‏رسد. در همین راستا سعی شده است تا عوامل اجتماعی- روانی مؤثّر بر میزان مصرف خودسرانه‏ی دارو در شهر یاسوج مورد بررسی قرار گیرد.

2-1- بیان مسأله

میزان مصرف دارو در یک کشور تابع متغیرهای متعددی است که از آن جمله می‏توان رشد بهداشت، قوانین و واردات دارو، برخورد جامعه‏ی پزشکی و مردم با دارو، تبلیغات و امکان رقابت شرکت‏های متعدد در بازار دارویی را ذکر کرد. بدین ترتیب مصرف دارو همیشه بر اساس الگوهای علمی نیاز پزشکی صورت نمی‏گیرد (فلاح،1376: 5). استفاده از دارو به عنوان یک حلقه‏ از زنجیره‏ی درمان بیماری اجتناب‏ناپذیر است، اما متخصصان علوم پزشکی بر این باورند که اثر بخشی دارو مستلزم این است كه تجویز دارو و مصرف آن، باید تحت نظر پزشك و به صورت اصولی و نه به صورت خودسرانه، باشد (Hogerzeil. 1995:6). میزان مصرف دارو در میان افراد، گروه‏ها و جوامع مختلف نرخ متفاوتی دارد، و برخی از جوامع با مسایل و مشکلات مهم‏تری در زمینه‏ی مصرف دارو مواجه هستند. در ایران نیز از جمله مسایل دارویی مورد بحث در طی سال‏های اخیر، مصرف زیاد دارو بوده است و بر حسب مستندات میزان مصرف  دارو در ایران فراتر از حد استاندارد جهانی است.

بر اساس برآوردهای موجود، سالانه بیش از 300 میلیون نسخه دارویی به داروخانه‏های کشور ارائه می‏شود. از طرف دیگر مطالعه‏ی آمار داروهای مصرفی در کشور نیز بیانگر آن است که متوسط اقلام دارویی در هر نسخه در ایران 5/3 می‏باشد که با متوسط پذیرفته‏شده‏ی جهانی که حدوداً  7/1 می‏باشد، اختلاف فاحشی را نشان می‏دهد[1]. همچنین تحقیقات انجام شده در کشور نشان می‏دهند 10 تا 15 درصد مجموع داروهای کشور به‌صورت خودسرانه و بدون مشورت با پزشک مصرف می‏شود. در این میان قرص استامینوفن کدئین پرفروش‏ترین و پرمصرف‏ترین دارو است. طبق آمارها، در ایران سالانه حدود 3 میلیارد قرص استامینوفن کدئین مصرف می‏شود و اگرچه وزارت بهداشت از تمامی دانشگاه‏های علوم پزشکی کشور درخواست کرده تا ممنوعیت فروش این گروه از داروهای بدون نسخه را به داروخانه ‏های تحت پوشش دانشگاه خود اعلام کند اما تا به حال تغییر چشمگیری مشاهده نشده و همچنان استامینوفن کدئین و آموکسی سیلین جزء پرفروشترین داروها هستند(سلامت، 1388: 6).

در طول سال‏های گذشته، مصرف دارو از نظر کمی بین 5 تا 8 درصد و به لحاظ ریالی بین 20 تا 40 درصد، رشد داشته است. علت افزایش کمی به دلایل متعددی نظیر ورود داروهای جدید به بازار، فعالیت بیشتر پزشکان و روش‏های تحقیق علمی‏تر مربوط می‏شود و افزایش ریالی نیز به علت ورود داروهای گران قیمت به بازار و افزایش قیمت داروهای تولید داخل بوده است. سهم داروهای تولید داخل از نظر کمی در سال 1387 به 97 درصد رسیده است و با سهم بیشتری نسبت‏ به سال‏های قبل، بیشتر داروهای تولید داخل به فروش رفته است، اما از نظر ریالی سهم داروهای تولید داخل، 65 درصد بوده است، به عبارت دیگر  تقریباً 3 درصد داروهایمان از نظر تعداد وارداتی  است اما از نظر ریالی، 35 درصد بازار دارویی، متعلق به آنهاست(دیناروند، 1388: 15).

طبق آمارهای ارائه شده در زمینه‏ی مصرف دارو، شهر یاسوج نیز که به عنوان جامعه‏ی آماری پژوهش حاضر در نظر گرفته شده است، از الگوی مصرفی کل کشور پیروی می‏کند. طبق آمار معاونت دارو و درمان دانشگاه علوم پزشکی یاسوج، سرانه مصرف دارو در استان کهگیلویه و بویراحمد، بالاتر از میانگین کشوری است و میانگین اقلام دارویی در هر نسخه 03/3 است که تقریباً دو برابر استاندارد جهانی است. مصرف آنتی بیوتیک های تزریقی نیز در استان نسبت به کل کشور بسیار بالاست بطوری که در سال 1389، 53 درصد از بیماران در استان، آنتی بیوتیک تزریقی مصرف کردند(خبرگزاری مهر، 1390). طبق آمار معاونت غذا و داروی دانشگاه علوم پزشکی یاسوج، میانگین مصرف دارو به ویژه داروهای تزریقی در استان، نسبت به میانگین کشوری 10 درصد بیشتر است. همچنین هم اکنون آمپول “دگزامتازون” که یک داروی “کورتیکواستروئید” می باشد مقام اولِ مصرف، در استان را دارد و پس از آن، “استامینوفن کدئین”، شربت “دیفن هیدرامین” و آمپول “سفتریاکسون” بیشترین مصرف را در استان داشته‏اند.

گروه دارو و درمان یک مثلث است که سه ضلع آن را پزشک، داروساز و بیمار تشکیل می‌دهند و هر کدام از این اضلاع درست عمل نکند همه خواص نظام دارو و درمان زیر سؤال می‌رود. از نظر مسئولان و صاحبنظران امر دارو و درمان برخی از مسایل موجود در کشور همچون در دسترس بودن انواع مسکن‏ها، تجویز زیاد اقلام دارویی توسط پزشک، باورهای غلط شکل گرفته در میان مردم و همچنین مصرف خودسرانه‏ی دارو از سوی مردم بر مصرف زیاد دارو تأثیر زیادی می‏گذارد(واقفی، 1388)[1].

با این تفاصیل مسئله‏ی اساسی تحقیق حاضر این است که میزان مصرف دارو را به توجه به مصرف خودسرانه‏ی دارو مورد بررسی قرار داده و نشان دهد میزان مصرف خودسرانه‏ی دارو در شهر یاسوج تحت تأثیر چه متغیّرهای اجتماعی و روانی قرار دارد؟

3-1- ضرورت انجام پژوهش

بخوبی روشن است که ترکیبی از بهداشت عمومی، پیشگیری، درمان‏بخشی آسان و سهولت مراجعه در نظام مراقبت‏های بهداشتی اولیه، سیاست درستی برای هزینه‏های عمومی مربوط به بهداشت و سلامت، در جوامع در حال‏توسعه می‏باشد. هزینه‏های ملی دارویی، همچون نسبتی از هزینه‏های کلی سلامت در جوامع در حال‏توسعه، از 7 درصد به 66 درصد تغییر یافته است. از اینرو، وجود داروهای اساسی و تدارک کافی و به موقع آن، که جزء اصول مراقبت‏های اولیه بهداشتی[1] نیز می‏باشد، از اهمّیت و ضرورت خاصی برخوردار است. تلاش در جهت یک نظام دارویی کارآمد و منطقی یکی از اهداف مهم و اوّلیه همه مراکز بهداشتی- درمانی دنیا بوده و بهسازی شیوه‏های مصرف دارو و گام نهادن به سوی جامعه‏ای با مصرف بی‏خطر، منطقی و با کیفیت درباره‏ی داروها، محور اقدامات و توصیه‏های سازمان جهانی تندرستی (WHO) است(krishnaswamy.2006:140).