2ـ2ـ4 اصفهان در دوران ساسانیان………………………………………….. 20
2ـ3 اصفهان در دوران پس از اسلام …………………………………………….. 20
2-3-1- فتح اصفهان…………………………………………………………….. 21
عنوان صفحه
2-3-2- اصفهان در دوران امویان……………………………………………… 22
2-3-3- اصفهان در عهد عباسیان………………………………………………. 23
2-3-4- اصفهان در دوران آلزیار………………………………………………………… 24
2-3-4- اصفهان در دوران آلبویه…………………………………………………….. 25
2-3-5 اصفهان در دوران سلجوقیان………………………………………. 27
2-3-6 اصفهان در دوران ایلخانان……………………………………………… 29
2-3-4 اصفهان در دورهی تیمور و جانشینانش……………………… 31
2-3-5 اصفهان در دوران قراقویونلوها و آققویونلوها……………………………… 33
2-3-6 اصفهان در دوران صفویان……………………………………………….. 34
2-3-7 اصفهان در دوران افشاریان و زندیان………………………………. 37
2-3-8 اصفهان در دوران قاجار و پهلوی…………………………………………….. 38
فصل سوم: بافت تاریخی اصفهان
3-1-موقعیت طبیعی و ساختار کالبدی شهر اصفهان……………………………….. 41
3-1-1- عوامل طبیعی مؤثر در شکلگیری ساختار شهری اصفهان……………………… 41
3-1-1-1- دریاچهی گاوخونی ………………………………………………………. 42
3-1-1-2- رودخانهی زایندهرود………………………………………………… 42
3-2- تکامل ساختار شهری اصفهان در ادوار مختلف………………………………. 44
3-2-1- شکلگیری شهر دو قلو از اواخر ساسانیان تا قرون اولیهی اسلامی……………… 44
3-2-2- شکلگیری شهر متمرکز و دارای حصار از اوایل قرن پنجم هجری تا دورهی صفویه 47
- شکلگیری کلانشهر در دورهی صفویه و بعد از آن……………………………………… 50
3-2-3-1- دیوار شهر و دروازههای آن………………………………….. 50
- منطقهی داخل یا محوطهی شهر………………………………….. 52
عنوان صفحه
منطقهی خارج یا حومهی شهر…………………………………… 53
3-3-تحولات شهری اصفهان از بعد از صفویه تا عصر حاضر……………… 54
نقشههای فصل سوم………………………………………………………………….. 57
فصل چهار: محله دردشت
- وجه تسمیه دردشت…………………………………………………………….. 62
- موقعیت جغرافیایی محلهی دردشت…………………………………………………… 64
- محلهی دردشت در ادوار مختلف تاریخ……………………………………. 65
- اماکن تاریخی محلهی دردشت……………………………………………….. 71
4-4-1- اماکن مذهبی………………………………………………………………… 71
4-4-1-1- مساجد ………………………………………………………………….. 71
4-4-1-1-1- مسجد آقانور………………………………………………………… 71
4-4-1-1-2- مسجد پاسنگ……………………………………………………….. 72
4-4-1-1-3- مسجد چاره………………………………………………………………… 73
4-4-1-1-4- مسجد پاگلدسته……………………………………………………… 73
4-4-1-1-5- مسجد دوغازی……………………………………………. 73
4-4-1-1-6- مساجد دیگر…………………………………………….. 74
4-4-1-2- آرامگاهها………………………………………………………… 75
4-4-1-2-1- آرامگاه سلطان بختآغا……………………………………. 75
4-4-1-2-2- امامزاده شورا…………………………………………………. 75
4-4-1-2-3- امامزاده سهتن (سهتنان)……………………………………. 77
4-4-1-3- کنیسهها……………………………………………………………… 78
4-4-2- مدارس …………………………………………………………………… 79
عنوان صفحه
4-4-2-1- مدرسهی شفیعیه……………………………………………………………. 80
4-4-2-2- مدرسهی دردشت………………………………………………………… 81
4-4-2-3- مدرسهی ابوعلیسینا………………………………………………………. 82
4-4-2-4- مدرسهی نظامیه……………………………………………………………….. 84
4-4-3- اماکن اقتصادی……………………………………………………………………….. 84
4-4-3-1- بازارچهها………………………………………………………………………….. 84
4-4-3-1-1- بازارچهی دردشت…………………………………………………… 85
4-4-3-1-2- بازارچهی دو منار…………………………………………………… 85
4-4-3-2-کاروانسراها و سراها………………………………………………. 86
4-4-3-2-1- کاروانسرای پاسنگ (سرای حاجیخان)……………………………. 86
4-4-3-2-2- سرای رضا صراف……………………………………………….. 87
4-4-3-2-3- کاروانسرای یوشنی………………………………………………… 87
4-4-3-2-4- سرای زنجیر…………………………………………………………… 87
4-4-3-2-5- کاروانسراهای دیگر……………………………………………. 88
4-4-3-3- عصارخانههای دردشت…………………………………….. 88
4-4-3-3-1- عصارخانهی کوچهی قندیلسازها یا کوچهی جهودها…………… 88
4-4-3-3-2- عصارخانهی کوچهی ارابهچیها…………………………….. 89
4-4-3-3-3- عصارخانهی پاسنگ دردشت……………………….. 89
4-4-4- اماکن عمومی …………………………………………………. 89
4-4-4-1- قبرستانها ………………………………………………….. 90
4-4-4-1-1- قبرستان چُملان……………………………………………… 90
4-4-4-1-2- قبرستان آببخشان……………………………. 92
عنوان صفحه
4-4-4-1-3- قبرستان سر قبر آقا…………………………………………… 93
4-4-4-1-4- قبرستان شیر سبز…………………………………………………….. 94
4-4-4-1-5- قبرستان روشاباد (شورا)………………………………. 94
4-4-4-2- حمامها……………………………………………………….. 95
4-4-4-2-1- حمام دردشت …………………………………………. 95
4-4-4-2-2- حمامهای دیگر ……………………………………………………. 96
4-5- معابر و کوچههای معروف محله……………………………………….. 97
4-6- عزاداری در محلهی دردشت…………………………………………….. 97
4-7- اعلام دردشت……………………………………………………………….. 99
4-7-1- رجال مذهبی………………………………………………………………. 99
4-7-1-1- محدثان قرون اولیهی اسلام…………………………………………. 99
4-7-1-2- نظامالدین احمد…………………………………………………………….. 99
4-7-1-3- آمیرزا حسن آمیرزا ابراهیم……………………………………….. 99
4-7-1-4- روحانیون دیگر……………………………………………………… 100
4-7-2- رجال سیاسی…………………………………………………………….. 100
4-7-2- 1- قطبالدین علی دردشتی……………………………………………….. 100
4-7-2- 2- آقا رجبعلی…………………………………………………………… 101
4-7-3- دیگر اعلام دردشت……………………………………………………… 102
یک مطلب دیگر :
4-7-3-1- میرزا محمدباقر………………………………………………………….. 102
4-7-3-2- یونس دردشتی………………………………………………… 102
4-8- مشاغل قدیمی دردشت……………………………………………………….. 103
4-8-1- نانوا………………………………………………………………………… 103
4-8-2- قصاب……………………………………………………………………………… 103
عنوان صفحه
4-8-3- بقال……………………………………………………………………………… 104
4-8-4- میوهفروش و سبزیفروش …………………………………………………………. 104
4-8-5- علاف………………………………………………………………………… 104
4-8-6- عطار………………………………………………………………………. 105
4-8-7- قابله………………………………………………………………………….. 106
4-8-8- مطرب……………………………………………………………………………….. 106
4-8-9- پارچهباف …………………………………………………………………… 108
فصل پنجم: نتیجهگیری……………………………………………………………………. 110
فهرست منابع
منابع فارسی ……………………………………………………………………………….. 113
منابع انگلیسی……………………………………………………………………………. 124
پیوست ها ……………………………………………………………………………….. 126
- کلیات
تاریخ اجتماعی شهرها یکی از موضوعات بسیار مهم و جالبی در تاریخ است که در تاریخهای محلی و نیز در منابعی که در مورد تاریخ شهرهای ایران به رشتهی تحریر درآمدهاند، بدان پرداخته شده است. اینگونه آثار از جمله منابع مهم برای تحقیق و پژوهش در تاریخ ایران محسوب میشوند؛ چرا که برخلاف تاریخهای سیاسی، با مطالعهی آنان میتوان اطلاعات سودمندی در زمینه اوضاع فرهنگی و اجتماعی محدودهی زمانی و مکانی مورد بحث کتاب، بدست آورد؛ به عنوان مثال تنها با رجوع کردن به این آثار است که میتوان دربارهی پیشینهی تاریخی ـ اجتماعی محلات قدیمی یک شهر به مطالب مهم و جالبی در حوزهی تاریخ اجتماعی و مردمشناسی دست یافت؛ با این وجود، واقعیت آن است که تعداد این منابع در قیاس با تعداد منابع مربوط به تاریخ سیاسی بسیار اندک است و این مسأله از عدم توجه کافی به ارزش و اهمیت تاریخی این منابع ناشی میشود.
در این میان، شهر اصفهان از جمله شهرهایی است که به دلیل بهرهمندی از موقعیت منحصر به فرد و اهمیت ویژه در طول تاریخ، همواره مورد توجه مورخان و سیاحان بوده است؛ بر این اساس، تعداد قابل توجهی کتاب تاریخی ارزشمند با موضوع اصفهان نگاشته شده است؛ با این وجود، علیرغم اینکه موضوع اصلی این منابع، بیان پیشینهی تاریخی شهر اصفهان از منظر سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، علمی و فرهنگی و نیز معرفی بناهای تاریخی و مشاهیر آن میباشد، کمتر منبعی را میتوان یافت که به طور جدی به محلات شهر پرداخته و به تفصیل در مورد پیشینهی تاریخی و وضعیت آنها توضیح داده باشد.
تعداد محلات اصفهان و مرز و حدود آنها در طول تاریخ پرفراز و نشیب این شهر بارها دستخوش تغییر و دگرگونی شده است. به گواهی تاریخ، از جملهی رایجترین عوامل مخربی که گاهی موجب ویرانی یک محله و حتی از بین رفتن آن میشده است، میتوان به وقوع جنگهای متعدد، نزاع محلات با یکدیگر و شیوع قحطی و بیماریهای واگیردار اشاره کرد. از سوی دیگر، در بسیاری از مواقع ساختن بناهای عمومی مانند مسجد، مدرسه، حمام، آبانبار، بازار و کاروانسرا و حتی آبادسازی زمینهای بایر در یک محله توسط حاکمان یا اعیان شهر، به آبادانی محله و در نتیجه گسترش آن میانجامیده است. گاهی نیز دو یا چند محلهی همجوار در اثر گسترش یافتن، در یکدیگر ادغام شده و محلهی جدید و بزرگتری را به وجود میآوردهاند.
بر اساس منابع موجود، اصفهان در دورهی صفویه بیشترین تعداد محله یعنی متجاوز از چهل محله داشته است که برخی از آنها همانند یک شهر بزرگ و معتبر بودهاند؛ امّا از دورهی صفویه به بعد، به دلیل عوامل مخربی که پیش از این نیز ذکر آن رفت، تعداد محلات آن کاهش یافته است.
محلهی «دردشت» که به نامهای «دربدشت» یا «بابالدشت» نیز نامیده شده، یکی از قدیمیترین محلات شهر اصفهان محسوب میشود که همواره و به خصوص در زمان دیلمیان و سلجوقیان، از لحاظ سیاسی، اقتصادی، مذهبی و آموزشی از محلات مهم شهر اصفهان محسوب میشده است. از جمله مهمترین دلایل اهمیت چند جانبهی این محله به ویژه در دوران رونق و آبادانی آن، در وهلهی اول باید به وسعت ارضی اولیهی محلهی دردشت اشاره کرد که بسیار وسیعتر از محدودهی فعلی آن بوده است؛ چنانکه محلهی موسوم به «میدان کهنه» را که تا پیش از دوران صفویه مرکز ثقل شهر اصفهان محسوب میشده، در برمیگرفته است؛ در این راستا، محلهی میدان کهنه با در برگرفتن مقر حکومت، مسجد جامع عتیق و بازارهای پررونق، بر اهمیت همهجانبهی محلهی دردشت میافزوده و آن را در کانون توجه رجال سیاسی، مذهبی و اقتصادی قرار میداده است. از جمله دیگر عواملی که بر اهمیت این محله ـ به ویژه از لحاظ اقتصادی ـ میافزوده، داشتن بازارچهی مستقلی موسوم به «بازارچهی دردشت» و نیز وجود «دروازهی دردشت» ـ در جانب شمالغرب این محله ـ بوده است.
همانطور که گفته شد و به استناد آنچه که در منابع آمده، دردشت قدیم بزرگتر از دردشت امروز بوده؛ به طوری که محلات «طوقچی»، «میدان کهنه»، «شهشان» و بالاخره «جمالهکُله» را در بر میگرفته است. محلات مذکور در ادوار مختلف تاریخی و البته تا اواخر دوران صفوی از محلهی دردشت جدا شدهاند. این محله از دوران صفویه به بعد تا پیش از بروز تغییرات شهرسازی در اوایل عصر حاضر، از لحاظ کالبدی تغییری نکرده است؛ اما احداث خیابان «ابنسینا» در محلهی دردشت در دهههای آغازین دوران معاصر، این محله را به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم کرده و ضمن ایجاد دگرگونی کالبدی چشمگیر، پیامدهای اجتماعی قابلملاحظهای را نیز برای این محله و اهالی آن به همراه آورده است.
شایان ذکر است که محلهی مذکور علیرغم بروز تحولات ناشی از شهرسازی نوین، همچنان توانسته است در برابر این تحولات ساختاری ایستادگی کرده و ضمن حفظ بخشی از ارکان تاریخی خود، جمعیت نسبتاً قابل ملاحظهای را در خود جای دهد.
اهمیت و ضرورت تحقیق
چنانکه گفته شد، تاریخ اجتماعی شهرها و مباحث مطرح شده در آن مانند آشنایی با پیشینهی تاریخی محلات یک شهر، از جمله موضوعات مهم و جالب در تاریخ ایران است که در تاریخهای محلی و نیز در آثاری که در مورد تاریخ شهرها نگاشته شدهاند، بدان پرداخته شده است؛ این در حالی است که تعداد منابع تاریخی با ارزش در این زمینه در مقایسه با آثار مربوط به تاریخ سیاسی به طور قابل ملاحظهای اندک است. از طرف دیگر بسیاری از اماکن تاریخی موجود در محلات قدیمی در نتیجهی تحولات جدید شهرسازی در معرض بیتوجهی و نابودی قرار گرفتهاند؛ به همین دلیل، انجام تحقیق و پژوهش دربارهی پیشینهی تاریخی و اجتماعی محلات قدیمی، از لحاظ جبران کمبود منابع مکتوب و نیز با توجه به بروز تغییر شکل شدید در بافت کالبدی و حتی بافت جمعیتی این محلات، بسیار مهم و ضروری به نظر میرسد. مضاف بر این، از رهگذر انجام چنین پژوهشهایی، دستیابی به بسیاری از ناگفتههای تاریخ اجتماعی که در هیچ یک از منابع مکتوب ثبت نشده و تنها در سینهی افراد کهنسال نهفته است، محقق میگردد.
[جمعه 1399-08-02] [ 12:02:00 ب.ظ ]
|