فصل دوم: بررسی نظریه کثرت‌گرایی دکتر سروش… 11

۲- ۱- پلورالیزم و خاستگاه آن.. 12

۲- ۱-۱- معناشناسی پلورالیزم دینی.. 12

2-1-2- بررسی پیشینه و خاستگاه پلورالیزم دینی.. 15

۲-۱-۲-۱- بررسی زمینه ها و عوامل فلسفی نظریه. 16

۲-۱-۲-۲- بررسی زمینه‌ها و عوامل معرفتی نظریه. 19

۲-۱-۲-۳- بررسی زمینه‌ها و عوامل سیاسی، فرهنگی و اجتماعی نظریه. 23

۲- ۲- تبیین نظریه کثرت‌گرایی دکتر سروش…. 27

۲-۲-۱- گذری کوتاه بر نظریات دکتر سروش… 30

۲-۲-۲- نظر سروش درباره دین و معرفت دینی.. 33

۲-۲- ۳- تبیین نظریه کثرت‌گرایی دکتر سروش… 35

۲-۳- بررسی مبانی فلسفی نظریه کثرت‌گرایی دکتر سروش…. 44

۲-۳- ۱- مبانی فلسفی کانت… 44

۲-۳-۱-۱- مبانی فلسفه کانت و تکثرگرایی.. 47

۲-۳-۲- هرمنوتیک… 50

۲-۳-۲-۱- سروش و هرمنوتیک…. 54

۲-۳-۳- پرسپکتیویسم نیچه (Nietzsche Perspectivism) 60

۲-۳-۳- ۱- سروش و پرسپکتیویسم.. 63

۲-۳-٤- بازی‌های زبانی ویتگنشتاین (TheTheoryof Language games) 64

۲-۳-٤-۱- سروش و نظریه ی بازی‌های زبانی ویتگنشتاین.. 66

۲-۳- ۵- سروش و تجربه‌گرایی دینی.. 69

۲-۳-۵-۱- تجربه ی دینی از نگاه فیلسوفان غرب… 70

۲-۳-۵-۲- تجربه دینی و نگاه عرفا 71

۲-۳-۵-۳- سروش و تجربه‌ی دینی.. 76

۲- ٤- جمع‌بندی و نتیجه‌گیری… 80

فصل سوم: بررسی نظریه وحدت متعالی ادیان دکتر نصر. 82

۳-۱- سنت‌گرایی و خاستگاه آن.. 83

۳-۱-۱- معناشناسی سنت‌گرایی.. 83

3-۱-۱-1- معناشناسی سنت… 85

3-1-1-2-  بررسی واژه (Tradition) 86

3-1-1-2-1- اشتقاق و معنای لغوی… 86

3-1-1-2-2- بررسی واژه سنت در معنای عرفی.. 87

3-1-1-2-2-1- معنای سنت در زبان عربی.. 87

3-1-1-2-2-2- معنای سنت در زبان فارسی.. 88

3-۱-1-۳- چیستی سنت در نظر عالمان سنت‌گرا 89

۳-۱-۱-۳-۱- حقیقت مطلق، بی‌صورت و فرا زمان.. 90

۳-۱-۱-۳-۲- تجلی صوری حقیقت‌های الوهی ازلی در زمان و مکان از طریق ظواهر و قوالب اسطوره‌ای و دینی   92

۳-۱-۲- پیشینه و خاستگاه سنت‌گرایی.. 94

۳-۱-۲-۱- پایه‌گزاران سنت‌گرایی.. 100

3-۱-۲-۱-1- رنه‌گنون.. 100

3-۱-۲-۱-2- آناندا کوماراسوامی.. 102

۳-۱-۲-۱-2- فریتهوف شوان.. 104

3-1-۳- سید حسین نصر پایه گذار سنت گرایی در ایران.. 106

۳-۱-۳-۱- نگاهی به زندگی حسین نصر. 106

۳-۱-۳- ۲- نگاهی به آراء و افکار حسین نصر. 108

۳-۱-٤- سنت و دین از نگاه نصر وسنت گرایان.. 112

3-2- تبیین نظریه وحدت متعالیه ادیان.. 114

۳-۲-۱- اصول نظریه‌ی وحدت متعالی ادیان.. 116

۳- ۲-۱-۱-تمام ادیان مبدأ واحدی دارند. 116

۳-۲-۱-۲-تفاوت جایگاه امر مطلق و مثل اعلاء 117

۳-۲-۱-۳- اصل راست آیینی.. 119

۳-۲-۱-٤-تمایز میان بعد ظاهری و بعد باطنی.. 122

۳-۲-۱-۵- وحدت باطنی و کثرت ظاهری… 126

۳-۲-۱-۶- وجود عناصر متشابه در ادیان مختلف… 128

۳-۲-۲- جمع بندی و نتیجه گیری بخش…. 130

۳-۳- مبانی نظریه وحدت متعالی ادیان.. 131

۳-۳-۱- مبانی نظری وعرفانی نظریه ی وحدت متعالی ادیان.. 131

۳-۳-۱-۱- فلسفه سنت گرایان (حکمت خالده) 131

 

۳-۳-۱-۱-۱- حکمت خالده و نظریه وحدت متعالی ادیان.. 137

۳-۳-۱-۲- مبانی عرفانی نظریه وحدت متعالی ادیان.. 139

۳-۳-۱-۲-۱- ابن‌عربی و مبانی نظریه‌ی وحدت متعالی ادیان.. 141

۳-۳-۱-۲-۱-۱- ابن‌عربی و نظریه ی وحدت وجود. 142

۳-۳-۱-۲-۱-۲- ابن‌عربی و وحدت‌گرایی دینی.. 145

۳-۳-۱-۲-۱-۳- اسماء الهی و ظهور ادیان.. 146

۳-۳-۱-۲-۱-٤- ابن‌عربی و نظریه‌ی وحدت متعالی ادیان.. 148

۳-۳-۱-۲-۲- وحدت متعالی ادیان در اندیشه مولوی… 150

۳-۳-۱-۲-۲-۱- وحدت انبیاء 151

۳-۳-۱-۲-۲-۲- علت اختلاف ادیان در نگاه مولوی… 152

۳-۳-۱-۲-۲-۳- یکی بودن حقیقت… 154

۳-۳-۱-۲-۲-٤- گوهر دین.. 155

۳-۳-۱-۳- نتیجه گیری بخش…. 156

۳-۳ -۲- مبانی فلسفی نظریه‌ی وحدت متعالی ادیان.. 156

۳-۳-۲-۱ – نصر و فلسفه‌ی اسلامی.. 156

۳-۳-۲-۲- نصر و حکمت متعالیه. 160

۳-۳-۲-۲-۱- اصول مابعدالطبیعی.. 160

۳-۳-۲-۲-۲- تشکیک در وجود. 161

۳-۳-۲-۲-۳- وحدت متعالی وجود. 162

۳-۳-۲- ۳- نصر و شیخ اشراق.. 165

۳ -۳-۲-۳-۱- نورالانوار و مباحث وجود. 168

۳-۳-۲-٤- جمع بندی و نتیجه‌گیری… 170

فصل چهارم: مقایسه و تطبیق دو نظریه. 173

٤- مقایسه و تطبیق دو نظریه. 174

٤-۱- مقدمه: جهانی‌شدن و دین.. 174

٤-۲- بررسی اجمالی دو نظریه. 175

٤-۳- بررسی مقایسه‌ای و تطبیقی نظریه کثرت‌گرایی سروش و وحدت متعالی ادیان نصر. 176

٤-۳-۱- حقیقت مطلق؛ عدم شناخت حقیقت مطلق، محدودیت انسانی یا نامحدود‌بودن حقیقت مطلق. 176

٤-۳-۲- دین و تکثر ادیان در نگاه سروش و نصر، پلورالیزم دینی یا دین جاویدان.. 180

یک مطلب دیگر :

٤-۳-۳- ویژگی و خصوصیات ادیان متکثر از دیدگاه سروش و نصر، بشری‌بودن یا وحیانی ‌بودن.. 184

٤-۳-۳-۱- دیدگاه سروش…. 184

٤-۳-۳-۱- ۲- تجربه دینی، هسته‌ی دین.. 184

٤-۳-۳-۱- ۳- وجود شخصیت بنیان‌گذار دین.. 185

٤-۳-۳-۱-٤- ذاتیات، اساس دین و عرضیات، صورت دین.. 185

٤-۳-۳-۱-۵- دین وحیانی اقلّی است نه اکثری… 186

٤-۳-۳-۲- دیدگاه نصر. 187

٤-۳-۳-۲-۱- دین امری قدسی است… 187

٤-۳-۳-۲-۲- محوریت متون مقدس…. 188

٤-۳-۳-۲-۳- اهمیت سنت بنیان‌گذار دین.. 188

٤-۳-۳-۲-٤- تعالیم و مناسک…. 189

٤-۳-۳-۲-۵- ظاهر و باطن دین.. 189

٤-۳-٤- جمع‌بندی، مقایسه و تطبیق.. 190

٤-۳-٤-۱- اشتراک دیدگاه‌ها 190

٤-۳-٤-۲- اختلاف دیدگاه‌ها 191

٤-٤- جمع‌بندی و نتیجه‌گیری… 193

منابع و مآخذ. 195

الف: کتاب… 196

ب: مقالات… 204

ج: منابع انگلیسی.. 206

 

 

فصل اول: مقدمات بحث

 

۱- مقدمه

 

۱-۱- تعریف مسئله و تبیین موضوع

تنوع و تکثر ادیان و مذاهب در جهان ما به گونه‌ای است که نمی‌توان یک دین را مرکز توجه قرار داد و سایر ادیان را نادیده گرفت. امروزه ارتباطات به گونه‌ای است که پیروان ادیان را وا داشته است تا به یکدیگر توجه کنند. با ظهور تجددگرایی در الهیات پژوهشی و پیشرفت فناوری و مسئله جهانی‌شدن، تکثرگرایی دینی به صورت یکی از عرصه‌های مهم فلسفه دین درآمده است. مسئله‌ای که ابتدا از جانب فیلسوفان غرب و در نهایت نماینده‌ی برجسته آن‌ها جان هیک مطرح شد. باید گفت چون ما با تکثرات فراوانی در جهان مواجهیم، تبیین این مسئله برای پژوهشگران عرصه‌ی دین از اهمیت شایانی برخوردار است و از آنجا كه هر دینداری به دین خود پایبند است و ادیان دیگر را نسبت به دین خود ناقص می‌شمارد، نظرگاه‌ها و دلایل زیادی برای موضوع یاد شده بیان گردیده و ذهن متفكران ایرانی معاصر را نیز به خود مشغول داشته است و آنان با اعتقاد به كثرت‌گرایی یا وحدت متعالی ادیان اصول و مبانی دیدگاه خود را رواج داده و طرفداران پر شماری یافتند.

این دیدگاه‌ها در چهارچوب تعریف‌های گوناگونی در میان نواندیشان مسلمان مطرح شده است. از جمله‌ی آن‌ها دکتر سروش به عنوان نظریه پرداز ومتفکری نوگرا، بر این باور است که کثرتی که در عالم با آن مواجهیم حادثه‌ای طبیعی و نا زدودنی است و با هدایت‌گری خداوند و سعادت جویی آدمیان ملائمت دارد. از جانب دیگر دکتر نصر به عنوان نظریه‌پرداز سنت‌گرا در موضعی مقابل اما در عین حال شبیه، بر این باور است که سر چشمه‌ی ادیان، یک مبدأ الهی است و همه تجلّی یک حقیقت‌اند و تنها در ظاهر با هم تفاوت هایی دارند و در نتیجه ادیان دارای وحدت متعالی هستند.

هدف اصلی این نوشتار پاسخ به این سئوال است که با وجود تفاوت دو دیدگاه یاد شده آیا می‌توان نقاط مشترکی در آنها یافت؟

۱-۲- ضرورت تحقیق و هدف

در جامعه‌ی دینی ما چالش‌هایی وجود دارد كه با ریشه‌یابی آن‌ها به این نكته پی می‌بریم كه مشكل اساسی در عدم توفیق جوامع دینی برای رفع مشكلاتشان به واسطه معرفتی است كه آن‌ها نسبت به پدیده دین دارند. بدین ترتیب مباحث معرفت‌شناسی دینی از جمله كثرت‌گرایی دینی كه نظریه ایست هم دین‌شناسانه و هم معرف‌شناسانه در باب حق‌بودن ادیان و محق‌بودن دین‌داران و نظریه وحدت متعالی ادیان که تمامی ادیان را به مثابه‌ی راه‌های پر فراز و نشیبی می‌داند که سرانجام انسان را به قله وحدت و کامیابی می‌رسانند. در جوامع دینی معاصر از اهمیتی دو چندان برخوردار شده است.

در میان متفكران ایرانی تكثرگرایی را در نیمه دوم قرن 20 ابتدا محمدحسین میمندی نژاد مطرح کرد^[1] اما رواج و گسترش جدی‌تر این نظریه در ایران با ترجمه كتاب‌های «فلسفه دین» و «مباحث پلورالیزم دینی» جان‌هیك و تألیف «صراط‌های مستقیم» عبدالكریم سروش صورت گرفت و طرفداران زیادی پیدا نموده و گفتمان‌ها و كتب زیادی در تأیید و نقد آن بیان و نگاشته شد. این متفكران در طرح مباحث خود از مبانی فلسفی به ویژه مبانی فلسفی غربی بسیار بهره برده‌اند. از سوی دیگر سنت‌گرایان که در مقابله با تجدد‌گرایی بر آمدند عهده‌دار شرح و بیان حکمت خالده‌اند که در بطن ادیان گوناگون و در پس صور متکثر سنت‌های متفاوت جهان قرار دارد. «وحدت متعالی ادیان» که نام نخستین اثر “شوان” است حاکی از پلورالیسم خاص این دیدگاه است. دکتر نصر نیز به عنوان یک فیلسوف سنت‌گرا مهم‌ترین چالش فراروی اسلام را از یک سو سکولاریسم و از سوی دیگر چالش تنوع ادیان و پلورالیزم دینی می‌داند و از آنجا که در قلب منظومه‌ی فکری نصر، عرفان و تصوف اسلامی قرار دارد، مبانی و دلایل او بر وحدت متعالی ادیان برگرفته از عرفان نظری و تفکر صوفیانه است.

۱-۳- پرسش ‌های اساسی تحقیق

 

• مبانی و محتوا و نتایج نظریه تکثرگرایی دکتر سروش چیست؟

2- مبانی و محتوا و نتایج نظریه وحدت متعالی ادیان دکتر نصر چیست؟

3- این دو نظریه در مبانی و محتوا و نتایج، چه اختلافات و نقاط مشترکی دارند؟