فصل اول: کلیات……………………………………………………………. 11

1-1. واژه‌شناسی………………………………………………………………… 12

1-1-1. مفهوم لغوی علّت……………………………………………………………. 12

1-1-2. معانی اصطلاحی علّت در فلسفه………………………………………… 12

1-2. اقسام علل……………………………………………………………………. 15

1-2-1. علل چهارگانه………………………………………………………….. 15

1-2-1-1.  علل ماهیت………………………………………………………………. 16

1-2-1-2. علل وجود………………………………………………………………. 16

1-2-2. علّت تامّه و علّت ناقصه………………………………………………………….. 18

1-2-3. علّت بسیط و مركب……………………………………………………………. 18

1-2-4. علّت بی‌واسطه و باواسطه………………………………………………………….. 18

1-2-5. علّت انحصاری و جانشین‌پذیر……………………………………………………….. 18

1-2-6. علّت داخلی و خارجی…………………………………………………………… 19

1-2-7. علّت حقیقی و اعدادی…………………………………………………………… 19

1-2-8. علّت مقتضی و شرط…………………………………………………………… 19

1-3. منشاء تصور علیّت…………………………………………………………………… 20

1-3-1. نظریه‌ی عقل‌گرایان…………………………………………………………… 20

1-3-2. نظریه‌ی حس‌گرایان…………………………………………………………… 21

1-4. اصل علیّت…………………………………………………………………….. 24

1-4-1. بدیهی بودن اصل علیّت………………………………………………………. 24

1-5. فروع اصل علیّت…………………………………………………………………… 25

1-5-1. تلازم علّت و معلول یا اصل ضرورت علّی……………………………………. 25

1-5-1-1. اثبات «اگر علّت تامه موجود باشد، معلول حتماً موجود است.» ………. 26

1-5-1-2. اثبات «هرگاه معلول موجود باشد، وجود علّت آن واجب و ضروری است.»…. 27

1-5-2. تقارن یا تقدّم علّت بر معلول……………………………………………………. 28

1-5-3. اصل سنخیّت علّت و معلول……………………………………………………… 31

1-5-4. از علّت واحد جز معلول واحد صادر نمی‌شود………………………………….. 33

1-5-4-1. مراد از واحد اول در این قاعده………………………………………………….. 34

1-5-4-2. مجرای قاعده‌ی الواحد………………………………………………………… 36

1-5-4-3. آیا واحد از طرف علّت با واحد از طرف معلول یکی است؟………………. 37

1-5-4-4. مراد از صدور در قاعده‌ی الواحد……………………………………………. 38

1-5-4-5. ارتباط قاعده‌ی الواحد با اصل سنخیت بین علّت و معلول……………….. 39

1-5-5. ملاک نیازمندی معلول به علّت……………………………………………….. 39

1-5-6. بقاء معلول هم نیازمند به علّت است……………………………………… 42

1-5-7. بطلان دور……………………………………………………………………. 43

1-5-8. بطلان تسلسل…………………………………………………………… 44

1-5-8-1. برهانی بر محال بودن تسلسل در ناحیه‌ی علّت‌ها………………….. 46

1-5-9. بطلان اتفاق…………………………………………………………… 47

1-5-10. در عدم، علیّت نیست………………………………………………… 50

فصل دوم: دیدگاه غزالی درباره‌ی علیّت……………………………………………. 51

2-1. معرفی اجمالی غزالی……………………………………………………… 52

2-1-1. زندگی‌نامه………………………………………………………….. 52

2-1-2. مراحل فکری غزالی…………………………………………………………… 54

2-1-3. مهم‌ترین آثار غزالی…………………………………………………………… 55

2-2. مکتب اشعری، خاستگاه فکری غزالی……………………………………….. 57

2-3. علیّت در مکتب اشاعره…………………………………………………………. 58

 

2-3-1. نظریه‌ی ابوالحسن اشعری (324 ه‍..ق)……………………………………. 58

2-3-2. نظریه‌ی تفتازانی (م793 ه‍..ق)…………………………………………… 58

2-3-3. نظریه‌ی قاضی عضدالدین ایجی (م756 ه‍..ق) …………………………..59

2-3-4. دیدگاه اشاعره درباره‌ی «قاعده‌ی ضرورت علّی»………………………….. 59

2-3-5. انگیزه‏های اشاعره از بیان نظریه‌ی عادت………………………………… 60

2-3-6. اشاعره و سنخیت……………………………………………………………. 62

2-3-7. اشاعره و علیّت…………………………………………………………… 63

2-4. تحلیل علیّت در ارتباط با ضرورت و سنخیت………………………………… 64

2-5. دیدگاه غزالی درباره‌ی علیّت……………………………………………….. 66

2-5-1. غزالی و اصل علیّت عامه…………………………………………………. 67

2-5-1-1. انواع روابط میان اشیاء از نظر غزالی………………………………….. 67

2-5-1-1-1.عدم ارتباط میان دو شی‌ء……………………………………………… 67

2-5-1-1-2. ارتباط میان دو شی‌ء………………………………………………… 68

الف- رابطه‌ی تکافؤ و تضایف……………………………………………………………. 68

ب- رابطه‌ی شرط با مشروط………………………………………………………….. 68

ج- رابطه‌ی اقترانی…………………………………………………………………. 69

2-5-1-2. اقسام سه‌گانه‌ی «سبب» از نظر غزالی……………………………….. 71

2-5-1-2-1. اسباب قطعی…………………………………………………………… 71

2-5-1-2-2. اسباب ظنی…………………………………………………………… 72

2-5-1-2-3. اسباب وهمی…………………………………………………………… 73

2-5-1-3. اقسام سه‌گانه‌ی دیگر «سبب» از نظر غزالی………………………….. 74

2-5-1-3-1. سبب [علّت] حسی…………………………………………………….. 74

2-5-1-3-2. سبب فقهی…………………………………………………………… 74

2-5-1-3-3. سبب عقلی…………………………………………………………… 75

2-5-1-4. شواهدی دیگر از معنای علیّت در آثار غزالی…………………………. 76

2-5-2. تحلیل علیّت فلسفی بوسیله‌ی غزالی…………………………………. 77

2-5-3. تحلیل «ضرورت» از نظر غزالی……………………………………………. 78

2-5-4. غزالی و نفی ضرورت علّی………………………………………………. 79

2-5-4-1. اقسام محال حقیقی [ذاتی] از نظر غزالی…………………………. 79

یک مطلب دیگر :

2-5-4-1-1. نفی بدیهیات عقلی…………………………………………………… 80

2-5-4-1-2. نفی هر چیزی كه متضمن مفهوم شی است……………………. 80

2-5-4-1-3. قلب اجناس بدون وجود ماده مشترك………………………………. 80

2-5-5. تعریف و جایگاه نظریه‌ی عادت در تفکر غزالی………………………….. 84

2-5-5-1. «عادت» توجیهی برای نظم موجود در طبیعت………………………. 85

2-5-5-3. ارتباط تجربه و عادت از دیدگاه غزالی………………………………… 87

2-5-5. نظر غزالی درباره‌ی سنخیت……………………………………………… 88

2-5-6. دلایل غزالی در نفی ضرورت علّی……………………………………. 89

2-5-6-1. وقوع و امکان معجزه…………………………………………………………. 89

2-5-6-2. قدرت مطلق الهی………………………………………………………….. 91

2-5-6-3. اثبات معاد جسمانی……………………………………………………….. 92

2-5-6-4. اثبات اختیار الهی…………………………………………………………… 92

2-5-6-5. اثبات صانع بودن خداوند نسبت به جهان…………………………….. 93

2-5-7. بررسی تحلیل فلاسفه از حیث فاعل نزد غزالی…………………………. 94

2-5-8. اشکالات غزالی به ابن‌سینا در بحث علیّت…………………………………. 95

2-5-8-1. ملاک نیاز به علّت حدوث است، نه امکان………………………………. 97

2-5-8-2. نفی علیّت در طبایع و اجسام…………………………………………… 97

2-5-8-3. نظام علیّت ناسازگار با توحید افعالی……………………………………. 97

2-5-8-4. نفی سنخیّت در علیّت………………………………………………….. 98

2-5-8-5. نفی ضرورت علیّت………………………………………………………….. 98

2-5-8-6. بطلان «قِدَم عالم»………………………………………………………. 99

2-5-8-7. انتقاد غزالی به ابن‌سینا در بحث معاد جسمانی……………………. 100

2-5-8-8. تناقض اصل علیّت با صانع و فاعل بودن خداوند………………………… 100

2-5-8-9. قاعده‌ی الواحد مسأله‌ی دیگر مورد اختلاف غزالی و ابن‌سینا……… 101

2-5-9. انسجام یا عدم انسجام آرای غزالی درباره‌ی علیّت…………………….. 101

2-5-9-1. دیدگاه اول؛ دیدگاه جانبدارانه…………………………………………… 102

2-5-9-2. دیدگاه دوم؛ پذیرش عدم انسجام آرای غزالی درباره‌ی علیّت……. 104

2-5-9-3. داوری درباره‌ی دو نظریه‌ی فوق…………………………………………. 104

2-5-9-3-1. تقریر نظام فیض توسط غزالی……………………………………….. 106

فصل سوم: دیدگاه ابن‌رشد درباره‌ی علیّت……………………………………. 111

3-1. معرفی اجمالی ابن‌رشد……………………………………………………. 112

3-1-1. زندگی‌نامه………………………………………………………….. 112

3-1-2. آثار و آرا………………………………………………………………… 114

3-1-3. فلسفه‌ی ابن‌رشد، تحت تأثیر ارسطو……………………………….. 115

3-2. رویارویی ابن‌رشد و غزالی……………………………………………………. 117

3-2-1. ویران‌سازی غزالی و کتاب وی……………………………………………… 117

3-2-2. تکفیر فلاسفه توسط غزالی و جواب ابن‌رشد………………………….. 118

3-3. علیّت از نظر ابن‌رشد………………………………………………………. 119

3-3-1. مروری اجمالی بر مسأله‌ی هفدهم تهافت التهافت………………… 120

3-3-2. ابن‌رشد و رابطه‌ی ضروری بین علّت و معلول……………………… 122

3-3-3. نقدهای ابن‌رشد به غزالی………………………………………….. 124

3-3-3-1. علیّت و اثبات خداوند………………………………………………… 124

3-3-3-2. علیّت و سنت الهی در جهان…………………………………….. 125

3-3-3-3. علیّت و حكمت الهی………………………………………………….. 126

3-3-3-4. علیّت و شناخت خدا……………………………………………….. 128

3-3-3-5. علیّت و عقل…………………………………………………………… 129

3-3-3-6. علیّت و علم حقیقی (حد و برهان) ……………………………………. 130

3-3-3-7. نفی قول به عادت…………………………………………………………. 132

3-3-3-8. علیّت و تمایز اشیاء از یكدیگر…………………………………………… 135

3-3-3-9. مجهول بالطبع ماندن اشیاء……………………………………………… 135

3-3-3-10. علیّت و نفی اتفاق……………………………………………………….. 136

3-3-3-11. نفی علیّت، ایجاد شكّاكیت…………………………………………. 138

3-3-3-12. انتقاد ابن‌رشد نسبت به پاسخ غزالی…………………………………. 140

3-3-4. معجزه از نظر ابن‌رشد………………………………………………………….. 141

3-3-5. انتقادهای ابن‌رشد از ابن‌سینا و بازگشت او به فلسفه‌ی ارسطو…………. 143

3-3-5-1. نفی قاعده‌ی الواحد و صدور عقل‌ها توسط ابن‌رشد…………………….. 146

3-3-5-2. انتقاد ابن‌رشد از نظریه‌ی «فیض» یا «صدور»…………………………….. 151

3-3-5-2-1. نظر ابن‌رشد درباره‌ی علّت کثرت‌ در جهان‌ هستی‌……………………. 155

3-3-5-3. منشاء پیدایش جهان………………………………………………………. 156