الف – قابلیت کشت………………………………………………………………………………………………….18
ب – مالکیت منافع مزارع…………………………………………………………………………………………….19
ج – مساحت معین…………………………………………………………………………………………………..19
فصل دوم: احکام و آثار عقد مزارعه………………………………………………………………………………..20
مبحث اول: احکام عقد مزارعه……………………………………………………………………………………..21
گفتار اول: احکام خاص عقد مزارعه………………………………………………………………………………..21
بند اول) مشاع بودن محصول بین زارع و مالک……………………………………………………………………21
بند دوم) تعیین مدت به تناسب زراعت…………………………………………………………………………….23
بند سوم) تعیین مسئول ادوات، بذر و هزینه ها………………………………………………………………….25
بند چهارم) تعیین نوع زراعت………………………………………………………………………………………..26
بند پنجم) مختص بودن عقد مزارعه به زراعت…………………………………………………………………….27
گفتار دوم: تفاوت ها و تشابهات عقد مزارعه با عقود معین دیگر در احکام…………………………………….28
بند اول) مقایسه با مساقات…………………………………………………………………………………………28
بند دوم) مقایسه با اجاره…………………………………………………………………………………………….30
بند سوم) مقایسه با مضاربه…………………………………………………………………………………………32
مبحث دوم: آثار عقد مزارعه………………………………………………………………………………………….34
گفتار اول: حقوق و تکالیف عامل و مزارع……………………………………………………………………………34
بند اول) حقوق و تکالیف عامل……………………………………………………………………………………….34
الف – حق فسخ عامل و صور پس از فسخ………………………………………………………………………….34
الف -1- خیار عیب………………………………………………………………………………………………………34
الف -2- خیار تعذر تسلیم………………………………………………………………………………………………34
الف -3- خیار غبن……………………………………………………………………………………………………….34
الف -4- عدم تسلیم زمین به عامل…………………………………………………………………………………..35
الف -5- فسخ عقد توسط عامل و سه حالت آن…………………………………………………………………….35
حالت اول: فسخ مزارعه پیش از کشت………………………………………………………………………………35
حالت دوم: فسخ مزارعه بعد از کشت و قبل از ظهور ثمره…………………………………………………………36
حالت سوم: فسخ مزارعه بعد از ظهور ثمره………………………………………………………………………….36
ب – انجام زرع مورد توافق و مسئولیت ناشی از عدم انجام آن…………………………………………………….36
ب -1- انجام زرع مورد توافق……………………………………………………………………………………………36
ب -2- مسؤولیت ناشی از عدم انجام کشت………………………………………………………………………..37
ج – خودداری از تعدی و تفریط………………………………………………………………………………………….37
د – امکان اجیر گرفتن……………………………………………………………………………………………………38
ه – شرکت عامل با دیگری……………………………………………………………………………………………..38
و – انتقال یا به مزارعه دادن معامله از سوی عامل………………………………………………………………….39
ز – انجام اقدامات لازم کشت…………………………………………………………………………………………..39
ی – حفاظت و مراقبت متعارف از زراعت………………………………………………………………………………40
بند دوم) حقوق و تکالیف مزارع………………………………………………………………………………………..40
الف – حق فسخ مزارع………………………………………………………………………………………………….40
الف -1- غبن مزارع………………………………………………………………………………………………………40
الف -2- ترک عمل از جانب عامل………………………………………………………………………………………40
الف -3- فسخ عقد توسط مزارع و سه حالت آن……………………………………………………………………..40
ب – تعهد به تسلیم زمین و مسئولیت ناشی از عدم تسلیم………………………………………………………41
ب -1- تعهد به تسلیم…………………………………………………………………………………………………..41
ب -2- عدم تسلیم اختیاری…………………………………………………………………………………………….41
ب -3- عدم تسلیم در نتیجه قوه قاهره……………………………………………………………………………….41
ب -4- عدم تسلیم در نتیجه غصب ملک از طرف شخص ثالث…………………………………………………….41
ج – پرداخت خراج زمین…………………………………………………………………………………………………42
د – امکان انتقال زمین………………………………………………………………………………………………….43
گفتار دوم: انفساخ، بطلان و انقضای مدت عقد مزارعه و آثار آن………………………………………………….43
بند اول) موراد انفساخ عقد مزارعه…………………………………………………………………………………..43
الف – خروج زمین از قابلیت انتقاع…………………………………………………………………………………….43
ب – فوت عامل با شرط مباشرت وی در عقد………………………………………………………………………..44
ج – فوت مالکی که مادام العمر صاحب منافع زمین بوده است……………………………………………………44
د – قوه قاهره……………………………………………………………………………………………………………44
بند دوم) آثار انفساخ……………………………………………………………………………………………………45
الف – انفساخ قبل از کشت……………………………………………………………………………………………45
ب – انفساخ قبل از ظهور ثمره…………………………………………………………………………………………45
ج – انفساخ در اثنا مدت………………………………………………………………………………………………..45
بند سوم) موارد بطلان عقد مزارعه…………………………………………………………………………………..45
الف – عدم اهلیت یا قصد و رضای طرفین……………………………………………………………………………45
ب – عدم تعیین موضوع عقد مزارعه یا جهت نامشروع…………………………………………………………….46
ج – عدم حصول شرکت در ثمره………………………………………………………………………………………46
د – تغییر زرع مورد توافق………………………………………………………………………………………………46
بند چهارم) آثار بطلان………………………………………………………………………………………………….47
بند پنجم) انقضای مدت در مزارعه و صور آن………………………………………………………………………..47
الف – انقضای مدت و ابقای زمین در دست عامل………………………………………………………………….48
ب – انقضای مدت و عدم کشت زرع در زمین……………………………………………………………………….49
ج – انقضای مدت و نرسیدن زرع……………………………………………………………………………………..50
فصل سوم: احکام و آثار عقد مزارعه در عملیات بانکی بدون ربا…………………………………………………53
مبحث اول: احکام عقد مزارعه در قانون عملیات بانکی بدون ربا و شناخت اوراق مزارعه بانکی…………….54
گفتار اول: کلیات و احکام خاص عقد مزارعه در قانون عملیات بانکی بدون ربا………………………………….54
بند اول) کلیات………………………………………………………………………………………………………….54
بند دوم) احکام خاص عقد مزارعه در قانون عملیات بانکی بدون ربا……………………………………………..55
الف – صرفا مزارع بودن بانک…………………………………………………………………………………………..55
ب – ذکر مدت عقد مزارعه…………………………………………………………………………………………….56
ج – تعیین مسئولیت ها و مخارج……………………………………………………………………………………..56
د – عدم نیاز به واریز پیش پرداخت……………………………………………………………………………………56
ه – مراحل و عملیات صدور اسناد حسابداری مزارعه………………………………………………………………57
ه -1- ثبت قرارداد……………………………………………………………………………………………………….57
ه -2- ثبت وثیقه…………………………………………………………………………………………………………57
ه -3- ثبت انتظامی بیمه نامه وثایق و تضمینات…………………………………………………………………….57
ه -4- پرداخت تسهیلات……………………………………………………………………………………………….57
و – پایان عقد مزارعه…………………………………………………………………………………………………..57
ز – تفاوت عقد مزارعه در عملیات بانکی بدون ربا، با خرید دین و سلف در احکام………………………………57
ز -1- تفاوت عقد مزارعه با خرید دین………………………………………………………………………………..57
ز -2- تفاوت عقد مزارعه با عقد سلف……………………………………………………………………………….58
گفتار دوم: شناخت اوراق مزارعه بانکی…………………………………………………………………………….58
بند اول) نحوه انتشار اوراق مزارعه…………………………………………………………………………………..58
بند دوم) ارکان اوراق مزارعه…………………………………………………………………………………………..59
الف – بانی (سفارش دهنده)………………………………………………………………………………………….59
ب – ناشر اوراق مزارعه (وکیل)……………………………………………………………………………………….59
ج – دارنده اوراق مزارعه (مالک)………………………………………………………………………………………60
د – زارع………………………………………………………………………………………………………………….60
ه – دارایی (زمین)……………………………………………………………………………………………………..60
و – فروشنده زمین…………………………………………………………………………………………………….61
ز – مؤسسه رتبه بندی اعتباری……………………………………………………………………………………..61
ی – امین……………………………………………………………………………………………………………….61
بند سوم) انواع اوراق مزارعه………………………………………………………………………………………..61
الف – اوراق مزارعه خاص…………………………………………………………………………………………….61
ب – اوراق مزارعه عام………………………………………………………………………………………………..62
ب -1- عام با سررسید معین………………………………………………………………………………………..62
ب -2- عام بدون سررسید معین……………………………………………………………………………………62
بند چهارم) بازار اوراق مزارعه……………………………………………………………………………………….63
مبحث دوم: آثار عقد مزارعه در عملیات بانکی بدون ربا………………………………………………………….63
گفتار اول: الزامات و پرداخت سود در عقد و اوراق مزارعه……………………………………………………….63
بند اول) الزامات……………………………………………………………………………………………………….63
الف – پرداخت نقدی به عامل……………………………………………………………………………………….64
ب – شرط عدم انتقال عقد توسط عامل…………………………………………………………………………..64
ج – اخذ تأمین کافی از عامل……………………………………………………………………………………….64
د – نظارت بر حسن اجرا…………………………………………………………………………………………….64
ه – بیمه کردن محصول………………………………………………………………………………………………64
بند دوم) پرداخت سود در عقد مزارعه در عملیات بانکی……………………………………………………….64
الف – بازپرداخت تسهیلات اعطایی……………………………………………………………………………….64
ب – تصفیه حساب………………………………………………………………………………………………….64
ج – خاتمه عملیات………………………………………………………………………………………………….65
بند سوم) پرداخت سود در اوراق مزارعه………………………………………………………………………..65
الف – پرداخت سود در اوراق مزارعه عادی……………………………………………………………………..67
ب – پرداخت سود در اوراق مزارعه به شرط تملیک……………………………………………………………67
گفتار دوم: بررسی عقد مزارعه از لحاظ معیارهای اقتصادی…………………………………………………67
بند اول) معیارهای اقتصادی خرد………………………………………………………………………………..68
الف – کاهش سهم خسارات سرمایه گذار و تولیدکننده……………………………………………………..68
ب – افزایش بهره وری و سود……………………………………………………………………………………68
ج – بازده و سود نسبتا یکنواخت………………………………………………………………………………..68
بند دوم) معیارهای اقتصادی کلان………………………………………………………………………………69
الف – توزیع عادلانه ثروت و رونق کشاورزی…………………………………………………………………….69
ب – کمک به دولت………………………………………………………………………………………………..69
ج – کاهش تورم و ثبات اقتصادی………………………………………………………………………………..70
د – مشارکت اشخاص فاقد سرمایه در فعالیت اقتصادی و کاهش بیکاری…………………………………70
فصل چهارم: آسیب شناسی عقد مزارعه در عملیات بانکی بدون ربا…………………………………….71
مبحث اول: شبهه ربوی بودن عقد مزارعه در عملیات بانکی بدون ربا…………………………………….72
گفتار اول: شناخت ربا و معاملات ربوی……………………………………………………………………….72
بند اول) تعاوریف و کلیات ربا……………………………………………………………………………………72

بند دوم) دلایل گرایش به ربا……………………………………………………………………………………73
الف – نظریه هزینه فرصت………………………………………………………………………………………74
ب – نظریه قیمت………………………………………………………………………………………………..74
ج – نظریه ترجیح زمانی………………………………………………………………………………………..75
گفتار دوم: چگونگی رفع شبهه ربا از عقد مزارعه در سیستم بانکی ایران……………………………..75
مبحث دوم: تخصیص منابع در عملیات بانکی بدون ربا و مشکلات اجرایی عقد مزارعه……………….79
گفتار اول: روش های تخصیص منابع در بانکداری بدون ربا در ایران………………………………………79
بند اول) روش های تخصیص منابع در بانکداری ربوی……………………………………………………..79
الف – اعطای وام و اعتبار…………………………………………………………………………………….79
ب – سرمایه گذاری در اوراق بهادار…………………………………………………………………………79
بند دوم) روش های تخصیص منابع در بانکداری ربوی…………………………………………………….79
الف – قرض الحسنه………………………………………………………………………………………….80
الف -1- حساب جاری (قرض الحسنه)…………………………………………………………………….80
الف -2- حساب پس انداز (قرض الحسنه)………………………………………………………………..81
ب – عقود مشارکتی…………………………………………………………………………………………81
ب -1- مشارکت مدنی………………………………………………………………………………………81
ب -2- مشارکت حقوقی…………………………………………………………………………………….82
ب -3- مضاربه…………………………………………………………………………………………………82
ب -4- مزارعه…………………………………………………………………………………………………83
ب -5- مساقات………………………………………………………………………………………………83
ب -7- ویژگی های عقود مشارکتی………………………………………………………………………83
ج – عقود مبادله ای…………………………………………………………………………………………85
ج -1- فروش اقساطی……………………………………………………………………………………..85
ج -2- اجاره به شرط تملیک……………………………………………………………………………….85
ج -3- سلف…………………………………………………………………………………………………86
ج -4- جعاله…………………………………………………………………………………………………87
ج -5- خرید دین…………………………………………………………………………………………….87
ج -6- ضمان…………………………………………………………………………………………………88

یک مطلب دیگر :

ج -7- ویژگی های عقود مبادله ای………………………………………………………………………88
د – سرمایه گذاری مستقیم………………………………………………………………………………89
گفتار دوم: مشکلات اجرایی عقد مزارعه……………………………………………………………….90
فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادات…………………………………………………………………..94
1-5- نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………..95
2-5- پیشنهادات……………………………………………………………………………………………98
منابع و مآخذ………………………………………………………………………………………………101
چکیده:
مزارعه عقدی است که بر اساس آن یک طرف به عنوان مالک، زمین مشخصی را برای مدت معین، به طرف دیگر که عامل نامیده می­شود، می­دهد تا در آن زراعت کرده و در پایان، حاصل را مطابق توافق اولیه بین خویش تقسیم کنند. مزارعه عقدی لازم، معوض و تملیكى که هدف اصلی از انعقاد آن، ایجاد شرکت در محصول است تا بتوان آن را مزارعه تلقی کرد. این عقد یکی از بخش های فقه و نیز مواد 518 تا 542 قانون مدنی را به خود اختصاص داده است.
عقد مزارعه در بخش اعطای تسهیلات و تخصیص منابع قانون عملیات بانکداری بدون ربا قرار می­گیرد و یکی از روش­های تأمین نیازهای مالی کوتاه مدت و عوامل تولید در بخش کشاورزی است که موجب تشویق در امر کشاورزی و افزایش تولید محصولات خواهد شد. در کنار عقد مزارعه، اوراق مزارعه را داریم که ابزار بسیار خوبی جهت سرمایه گذاری در بخش کشاورزی و کمک به زارعین بدون زمین می­باشد.
می­توان با در نظر گرفتن شروط قید شده در قانون بانکداری بدون ربا و استنباط از نظر فقها، عملیات پرداخت سود در عقد مزارعه بانکی را غیرربوی تلقی کرد؛ لیکن آنچه مورد انتقاد حقوق دانان و فقها واقع گشته، نحوه‏ی به کارگیری عملی قانون و آیین نامه‏ هاست. اینکه در عمل، بانک­ها قبل از این که میزان سود مشخص شود، سودی را تحت عنوان حداقل سود مورد انتظار، قطعی فرض کرده و سهم خویش را اخذ می­کنند این را با ذات عقود مشارکتی من جمله مزارعه در منافات می دانند و در نتیجه این موضوع باعث شده که جهت­گیری فعالیت های بانک­ها عمدتاً به سمت به کارگیری عقود با بازدهی ثابت من جمله قراردادهای مبادله‌ای شود و الزام بانک یا مشتریان به سایر قراردادها از جمله مزارعه سبب صوری‌ شدن این قراردادها شده است.
مقدمه تحقیق:
«ینبت لكم به الزّرع و الزّیتون و النّخیل و الاعناب و من كلّ الثّمرات انّ فی ذلك لایة لقومٍِ یتفكّرون» «از آب باران زراعت­ ها برویاند و درختان زیتون، خرما و انگور و از هر گونه میوه بپرورد و در این كار قدرت و آیات الهی برای اهل فكر پدیداراست». ( قرآن كریم سوره النحل آیه 11).
شکر پروردگار عزوجل که فرصتی عنایت فرمود تا بتوان در این پایان­نامه كشاورزی و بالاخص عقد مزارعه را از دیدگاه قوانین اسلامی، یعنی دینی که افتخار رهبرش احداث نخلستان و حفر چاه به منظور آبیاری آن، جهت تأمین غذای محتاجان جامعه است را در قالب بانکداری مورد بررسی قرار داد.
در امر زراعت قوانین پیشرفته و مدونی در فقه به نام مساقات، مزارعه و … مــوجــود است كه روشنگر حقوق و مباحث حقوقـی فراوانی می باشد. در قانون مدنى در ماده 518 مزارعه بدین صورت تعریف شده است: «عقدى است كه به موجب آن احدی از طرفین زمینى را براى مدت معینى به طرف دیگر مى‏دهد كه آن را زراعت كرده و حاصل را تقسیم كند». طرفى كه زمین را تأمین مى‏كند، «مزارع» یا مالك و طرفى كه زراعت مى‏كند، «زارع» یا عامل نامیده مى‏شود.
عقد مزارعه یكى از روش­هاى تأمین نیازهاى مالى كوتاه­مدت در بخش كشاورزى و یكى از ابزارهاى كمك به كشاورزان، علی الخصوص کشاورزان بدون زمین است و به منظور افزایش بهره­ورى و تولید محصولات كشاورزى فایده بخش خواهد بود. در كشور ما، زارع همواره یکی از ضعیف ­ترین اقشار جامعه بوده و هست كه در بخش­هاى اقتصادى فعالیت مى‏كند كه سیستم بانكى براى حمایت از این قشر می­بایست عقد مزارعه را به جریان اندازد و ایرادات اجرایی آن را مرتفع سازد.
بیان مسأله
با گسترش صنعت بانکداری، متفکران مسلمان به این فکر افتادند که به شکلی از این پدیده استفاده کنند؛ اما به دلیل آن که بیشتر فعالیت­های بانک براساس قرض با بهره است که از نظر اسلام ربا و ممنوع می­باشد، از این­رو ابتدا تلاش نمودند با حفظ عملیات بانکداری متعارف، بهره را توجیه نمایند. در اینجا بود که برخی اندیشمندان اسلامی درصدد طراحی بانکی براساس معاملات اسلامی برآمدند و نتیجه آن را امروزه در قالب بانک­های بدون ربا و اسلامی در سراسر دنیا و در ایران مشاهده می­کنیم (میرجلیلی، 1372).
از زمره معاملات اسلامی که در فقه اسلامی مورد توجه قرار گرفته و در قانون مدنی ایران نیز به تبع آن وارد شده است، عقد مزارعه است. قانون­گذار در این قانون مواد 518 تا 542 را به این قرارداد اختصاص داده است که به موجب آن یک طرف (عامل) زمینی را که مناسب زراعت است به مدت معینی که برای رسیدن محصول کافی باشد در اختیار دیگری (مزارع) می­گذارد تا زراعت نموده و در محصول آن به نسبت سهام تعیین شده شریک شوند.
عقد مزارعه در قانون عملیات بانکداری بدون ربا نیز مورد توجه قرار گرفته تا به عنوان یکی از ابزارهای مهم شرعی به بانک­ها کمک نماید تا در امور کشاورزی بر اساس یک عقد تأیید شده اسلامی سرمایه­گذاری کنند و به دولت نیز کمک می­کند تا بخشی از سیاست­های ارضی و کشاورزی خود را بدین طریق پیش ببرد؛ لیکن با وجود اینکه این عقد مبنای شرعی دارد، بانک­ها در عمل و از حیث اعطای تسهیلات بانکی در قالب مزارعه شرایط فراوانی به این عقد تحمیل می­نمایند (موسویان، 1384).
این شرایط و ضوابط خاص در قانون عملیات بانکداری بدون ربا و آیین­نامه­های موجود باعث گشته که عقد مزارعه منعقد شده در بانک از حیث تطابق با شرع با ابهام و چالش مواجه گردد. بنابراین مسأله اساسی این است:
سؤالات تحقیق
سؤال اصلی
آیا قراردادهای معمول در عملیات بانکی کشور تحت عنوان مزارعه با عقد معین مزارعه در قانون مدنی مفادا انطباق دارند و یا آنچه در عملیات بانکی کشور مورد عمل است را می ­توان عقدی غیرمعین محسوب نمود؟
سؤالات فرعی  
اولاً: براساس احکام ربا در فقه امامیه سود حاصل از عقد مزارعه در عملیات بانکی چه صورتی به خود  می­گیرد؟
ثانیاً: در صورتی که در عقد مزارعه عملیات بانکی با عدم سود مواجه شویم، آیا اخذ بهره بانکی قابل توجیه است؟