1-6- سوالات پژوهش……………………………………………………………………………………………………………….. 8

1-7- فرضیه­های پژوهش……………………………………………………………………………………………………………. 8

1-8- اهداف پژوهش………………………………………………………………………………………………………………… 9

1-9- کاربرد نتایج و کاربران پژوهش…………………………………………………………………………………………… 9

1- 10- محدودیّت­های پژوهش…………………………………………………………………………………………………… 9

فصل دوم: مبانی نظری……………………………………………………………………………….10

2-1- فرهنگ……………………………………………………………………………………………………… 10

1-2-1-تغییر فرهنگ و سبک­های هنری……………………………………………………………………………. 10

2-2 – مفهوم و کارکرد آیین………………………………………………………………………… 12

2-3-آیین دینی…………………………………………………………………………………… 16

2-4- آیینی کردن………………………………………………………………………………………… 18

2-5-هنر و جامعه………………………………………………………………………………………………… 18

2-6-هنر و نوآوری………………………………………………………………………………………………. 19

2-7-سبک……………………………………………………………………………………………………………. 20

2-7-1-مهارت فنی……………………………………………………………………………………………. 21

2-7-2-نظم……………………………………………………………………………………………. 22

2-7-3-عناصر نقش­ها……………………………………………………………………….. 22

2-8-نمایش و معنای نمادین……………………………………………………………………………………….. 24

2-9-معنا و تفسیر……………………………………………………………………………………………. 26

2-10-جذابیت احساسی در مضمون جلوه­های هنری……………………………………………………….. 26

فصل سوم: معرفی بندرعبّاس و تاریخ حنا ……………………………………………………….29

3-1- معرفی شهر بندرعباس……………………………………………………………………………….. 29

3-1-1-موقعیت جغرافیایی……………………………………………………………………………………………………… 29

3-1-2-نام‌ و تاریخ شهر بندرعبّاس………………………………………………………………………………………….. 30

 

3-1-3-جمعیت……………………………………………………………………………………………………………………… 32

3-1-4-ویژگی­های فرهنگی……………………………………………………………………………………………………. 33

3-1-5-مذهب و زبان……………………………………………………………………………………………………………… 34

3-1-6-آب و هوا…………………………………………………………………………………………………………………… 35

3 -1-7- پیشینه تاریخی حنا در بندرعبّاس و پیرامون آن………………………………………………………………. 36

3-1-7-1-کشت حنا در بندرعبّاس……………………………………………………………………………………… 37

3-1-7-2-تجارت حنا در بندرعبّاس………………………………………………………………………………..40…..

3 -2- تاریخ حنا و حنابندان……………………………………………………………………………………….. 41

3-2-1- سیر تاریخ حنا در جهان……………………………………………………………………………………………….. 41

3-2-2- حنا در اسلام……………………………………………………………………………………………………………….. 44

3-2-3- حنا و حنابندان درایران………………………………………………………………………………………………. . 46

فصل چهارم: آیین­های حنابندان در بندرعبّاس…………………………………………………..54

4-1- آیین­های مذهبی……………………………………………………………………………………………………………………54

4-1-1- حنابندان در شب عاشورا…………………………………………………………………………………………….54

4-1-1-1-محرم در استان هرمزگان…………………………………………………………………………… 54

4-1-1-2-تعزیه حضرت قاسم………………………………………………………………………………….. 54

4-1-1-3-حنابندان در تعزیه حضرت قاسم……………………………………………………………….. 55

4-1-2-حنابندان در اعیاد………………………………………………………………………………… 59

4-1-2-1-واژه عید………………………………………………………………………………………………….. 59

4-1-2-2- همراهی قربانی کردن و حنا در تاریخ……………………………………………………….. 59

4-1-2-3-عید قربان در میان مسلمانان……………………………………………………………………….. 61

4-1-2-3-1-حنابندان عید قربان در بندرعبّاس……………………………………………. 62

4-1-2-4- عید فطر…………………………………………………………………………………………………. 64

4-1-2-4-1-حنابندان عید فطر در بندرعبّاس……………………………………………… 65

4-2- آیین­های نیمه مذهبی……………………………………………………………………………………. 66

4-2-1-حنابندان عروسی………………………………………………………………………………………………………… 66

4-2-1-1-حنابندان ازدواج در بندرعبّاس………………………………………………………………….. 68

4-2-2-حنا، باروری و زایمان…………………………………………………………………………… 75

4-2-2-1-کاربرد حنا در جنبه­های بهداشت و سلامت باروری……………………………………. 75

یک مطلب دیگر :

4-2-2-2-عملکرد سنت­های حنا هنگام وضع حمل و پس از زایمان……………………………. 75

4-2-2-2-1- حنا، سلامت باروری و زایمان در بندرعبّاس…………………………… 79

4-3- تکنیک­ها و الگوهای حناریزی……………………………………………………………………….. 81

4-3-1- تکنیک­ها و الگوهای حناریزی در بندرعبّاس……………………………………………. 83

4-3-1-1- نقوش…………………………………………………………………………….. 84

4-3-1-1-1- نقوش سنتی بندری…………………………………………….. 84

4-3-1-1-2-نقوش هندی……………………………………………………… 87

4-3-1-1-3-اصول زیبایی شناسی در نقوش حنا بندرعبّاسی……………. 90

4-3-1-2- تکنیک……………………………………………………………………………. 91

4-3-1-2-1- تکنیک­های تیرگی لکه رنگ حنا…………………………… 91

4-3-1-2-2- تکنیک­های حناریزی………………………………………….. 94

فصل پنجم: نتیجه­گیری………………………………………………………………………………….96

5-1 – خلاصه پژوهش و نتیجه­گیری……………………………………………………………………… 96

5-2-پیشنهادات……………………………………………………………………………………….. ..101

منابع…………………………………………………………………………………………………….102

چکیده انگلیسی………………………………………………………………………………………..  109

مقدمه

در حال حاضر بسیاری از رسم‌ها و سنت‌های دیرپا و در واقع هویت­های ملّی ایرانیان به خاطر بی‌توجهی مردم و شوق “پیشرفت” و “امروزی شدن” یا “نوین شدگی” در حال فراموشی و نابودی است. اکنون که این هویت­های ملّی خود به خود و ناخواسته در حال تضعیف هستند، حفظ هویت بسیار الزامی است.

«جلوه­های هویت هنری ما تا حدّی زیاد و گسترده است که اگر امروزه قدری به خود آییم و به ریشه­های اصیل خود باز گردیم و در جستجوی خویشتن خویش باشیم، مسلما می­توانیم در آینده­ای نه چندان دور، هویت اصیل و بومی خود را غرورآفرینانه بازیابیم.» (رادفر1388، 38)

هنوز آن‌قدرها از سن و سال‎مان نگذشته که انگشت‌ها و دست‌های حنا‎‎گذاشته مادربزرگ و ریش‌های حنایی‌رنگ پدربزرگ‌ها را فراموش کنیم؛ هرچند حالا دیگر به سر نوزاد تازه به دنیا آمده حنا نمی‌گذارند؛ اما هنوز هم در شب حنابندان عروسی عروس و داماد کف دست همدیگر حنا می‌گذارند، و هنوز هم وقتی کسی نه راه پیش داشته باشد و نه راه پس، می‌گوییم دستش را توی حنا گذاشته‌اند.

«حنا ماده رنگی خرمایی یا نارنجی حاصل از برگ­های پودر شده گیاه حنا»،(حدادعادل1389، 248) و یکی از قدیمی‌ترین مواد رنگی دنیا است، و در دوره دوم عصر حجر از آن برای نقاشی­کشیدن روی دیوار غارها استفاده­می‌شد؛ اما بیشترین کاربرد آن آرایشی و بهداشتی بوده­است. بزرگان دین اسلام این گیاه را برای درمان بیماری­ها بسیار توصیه کرده­اند[1]، و در قرون وسطی، اطبای‎ایرانی ‎و عرب‎ از تأثیرات ‎دارویی‎ حنا ‎‎زیاد ­بهره­ برده‌اند[2].

در بخش ابتدایی کتاب Henna’s secret history، نویسنده به وجه شباهت کلمه حنا در زبان­های مختلف پرداخته و چنین بیان می‏کند: باورها بر این است که نام Hinna بوسیله ایرانیان عربی زبان به “لاوسونیا اینرمی[3]” داده شده‏است. به نظر، نام هیروگلیف مصری باستان  henna،و یا Henu است و بسیاری چیزها شباهت‏های این دو را نشان­می‏دهد. به نظر می‏رسد ریشه کلمه ایرانی- عربی hinna ، HNN به معنی لطافت و نرمی باشد. […]، به عقیده پرفسور ادبیات عرب، سمر عطار از دانشگاه هاروارد ریشه درست این است: H(A)N(A)A با وقف حنجره­ای در پایان یعنی HNA . Hannaa’، Tahni’a ، Tahni’ah: به معنای رنگ کردن با حنا است.” […]، دکتر الخفیفی از دانشگاه اوتاه آمریکا، […]، هم بیان­کرد که حنا به معنی سرخ رنگ­کردن ­است […].Hinna ، همان نام “حنا” در فارسی است، […] و احتمالاً ایرانیان نام حنا را از نام مصری Henu گرفته­باشند. (Miczak2001,1-23)

«حنا گیاهی وابسته به خانواده «لیتراسه آ[4]» است، كه با نام علمی”لاوسونیا اینرمیس” خوانده می­شود. بلندی درختچه حنا از 5/1 تا5/2 متر می­رسد، و برگ­هایی مانند برگ­های درخت انار و گل­هایی سفید، خوشبو و خوشه­ای دارد.  این درخت می­تواند بیست­سال بار دهد.»(عباسی دمشهری 1386، 134)

مطالب بسیاری درباره نخستین خاستگاه درخت حنا گفته شده است، و مراجع دینی بسیاری برای حنا در سراسر جهان وجود دارد، در واقع، هر جایی که یک دوره آب و هوای گرم و خشک و تاریخچه­ای از پرستش الهه حنا رواج داشته، کاربرد گیاه حنا مشاهده شده­است. این کاربرد گسترده، تشخیص یک تاریخ و یا کشور مبدأ را برای کاربرد ابتدایی حنا مشکل می­سازد. (McQueen 2013, 6)

حنا بومی مدیترانه­شرقی است، جایی که توسط بانوان عصر برنز یا زودتر استفاده شده­است. منطقه رشد آن از سواحل اقیانوس­ اطلس در شمال غرب آفریقا، در سراسر ساحل دریای مدیترانه، آفریقا، عربستان، مصر، مناطق بدون سرمازده­گی خاورمیانه، و جنوب آسیا به سوی مالزی گسترش ­یافته. (Cartwright-Jones 2003a,9)  گیاه حنا در آب و هوای گرم رشد ­می­کند، مناطقی که در آن درجه حرارت هرگز به زیر نقطه انجماد نمی­رسد، از جمله در بخش جنوبی ایران  این گیاه وجود دارد.(Cartwright-Jones 2009b, 9) حنا در بارندگی اندک، در خشکسالی طولانی، و درجه حرارت روز تا 45سانتی گراد زنده می­ماند،Cartwright-Jones 2009a,6)) و در 50میلی­متر از بارش باران هر سال ماندگار است، و بیشترین غلظت رنگ را در سخت­ترین شرایط تولید می­کند. (Cartwright-Jones 2003a, 9)

سایر کاربردهای حنا عبارتند­از جشن ختنه، دوران بارداری، تولد، اعیاد (بالاخص پایان ماه رمضان)، حنابندان عروسی، برای خوش­شانسی و حفاظت از چشم بد و جن، همراهی زن و زیبایی، درمان بیماری­ها و غیره. در گذشته همه رویدادها را با حنا را جشن می­گرفتند. همچنین برخی از مراسم­های شفابخش وجود دارد، مانند آیین زار در شمال آفریقا، که شامل استفاده از حنا نیز می­شود. آیین مشترک حنابندان در هند و در جهان اسلام دیده می­شود. اهداف تزئینات سنتی حنا از فرهنگی به فرهنگ دیگر متفاوت­است. بسته به فرهنگ مردان نیز ممکن­است مانند زنان، معمولا برای اهداف نمادین از حنا استفاده کنند.(S.V.Henna,5-7) حنابندان مشهورترین آیینی است که در بر پایی آن حنا نقش کلیدی دارد.

حنا در طول قرن­ها توسط انواع بسیاری از مردم استفاده می­شده، با هر معرفی جدید از مکان و زمان، متناسب با نیازهای مردم آداب و رسوم را دگرگون کرده­است. آیین­های حنابندان یک سنت شفاهی است، که از یک نسل به نسل دیگر منتقل­می­شود، و خود را با زندگی­مردم و نیازهای فرهنگی آنان تطبیق می­دهند.