2-2- تاریخچه آیرونی ……………………………………………………………………………… 26

2- 3- عناصر ساختاری آیرونی ……………………………………………………………….. 31

2 – 4 – انواع آیرونی

2 – 4 – 1 – آیرونی کلامی …………………………………………………………. 37

2 – 4 – 2 – آیرونی سقراطی ……………………………………………………… 38

2 – 4 – 3 – آیرونی رادیکال ……………………………………………………….. 38

2 – 4 – 4 -آیرونی غیر شخصی …………………………………………………. 39

2 – 4 – 5 – آیرونی ساختاری  …………………………………………………… 39

2 – 4 – 6 – آیرونی رمانتیک ………………………………………………………. 41

2 – 4 -7 – آیرونی موقعیت ………………………………………………………… 43

2 – 4 – 8 – آیرونی خودکاهی ……………………………………………………. 44

2 – 4 – 9 – آیرونی نقش ساده لوح …………………………………………..  45

2 – 4 – 10 – آیرونی خودزنی ……………………………………………………  45

2 – 4 – 11 – آیرونی ناهمخوانی ساده ………………………………………. 45

2 – 4 – 12 – آیرونی عمومی نمایش ………………………………………… 46

2 –3– 13 – آیرونی  نمایشی …………………………………………………… 46

2 – 4 – 14 – آیرونی تقدیر (سرنوشت) …………………………………….. 47

2 – 4 – 15 – آیرونی حادثه ……………………………………………………….. 48

2 – 4 – 16 – آیرونی کلی (عام، فلسفی) …………………………………… 48

2 – 4 – 17 – انواع آیرونی از نظر ناکس ……………………………………. 50

2 –5– آیرونی و  تئاتر و تشخیص آیرونی ……………………………………………… 51

2 – 6 – نظریات پیرامون آیرونی

2 – 6 – 1 – متیو آرنولد،تی. اس. الیوت …………………………………….. 53

2 – 6 – 2 – ریچاردز …………………………………………………………………….. 54

2 – 6 – 3 – پیروان نقد نو …………………………………………………………..  55

2 – 6 – 4 – کیرکه گور ……………………………………………………………….  59

2 – 6 -5 – نورتروپ فرای ……………………………………………………………  65

2 – 6 – 6 – دی. سی. ماک ………………………………………………………….. 68

2 – 6 – 7 – فروید ……………………………………………………………………….. 70

2 – 6 -8 – باختین ……………………………………………………………………… 71

2 – 6 – 9 – پست مدرنیسم  ………………………………………………………. 71

2-7- پیشینه آیرونی در ادبیات کلاسیک ایران ……………………………………… 73

2 – 7 – 1 – آیرونی در شاهنامه …………………………………………………. 74

2 – 7 – 2 – آیرونی در آثار عبید زاکانی ……………………………………. 77

2 – 7 – 3 – آیرونی در مثنوی مولوی ………………………………………… 78

ب) ادبیات نمایشی، نمایش ایرانی

2-8 –  ادبیات  نمایشی ……………………………………………………………………………. 82

• 9- نمایش درایران …………………………………………………………………………….. 83
• 10– پیدایش تئاتر معاصر درایران …………………………………………………… 9

ج) آیرونی در نمایشهای ایرانی

2 – 11 – آیرونی در خیمه شب بازی …………………………………………. 94

2 – 12 –  آیرونی در شعبده بازی ………………………………………………. 95

2- 13 –  آیرونی در دلقک بازی (مسخره بازی) ……………………….  96

2 – 14 – آیرونی در نمایشهای شبیه مضحک (تقلید)……………….. 97

2 – 15 -آیرونی در لال  بازی …………………………………………………… 101

یک مطلب دیگر :

2 – 16 –  آیرونی در بقال بازی ………………………………………………… 101

2 – 17 –  آیرونی درکچلک  بازی ……………………………………………. 103

2 – 18 – آیرونی در سیاه بازی ………………………………………………..  105

2 – 19 –  آیرونی در نقالی ……………………………………………………….. 110

2 – 20 – آیرونی در تعزیه و تعزیه مضحک …………………………….. 111

فصل سوم: بررسی  انواع آیرونی در آثار نمایشنامه نویسان متقدم ایران … 116

الف) زندگینامه و معرفی آثارمیرزافتحعلی آخوندزاده

3 – 1 – خلاصه ای از شرایط سیاسی اجتماعی برهه زمانی نگارش نمایشنامه های متقدم …………………………………………………………………………………………………….. 118

3 – 2 – زندگینامه میرزا فتحعلی آخوند زاده …………………………………….. 127

3 – 3 – دیدگاه آخوند زاده نسبت به آیرونی ……………………………………… 130

3-4- آیرونیهای موجود در نمایشنامه های میرزا فتحعلی آخوندزاده

3-4-1-  حکایت وزیر خان لنکران یا سراب ……………………………. 135

3-4-2- حکایت خرس قولدورباسان یا دزدافکن ……………………… 138

3-4-3- حکایت مرد خسیس یا حاجی قره …………………………….. 142

3-4-4- حکایت وکلای مرافعه تبریز ……………………………………….. 143

3-4-5- حکایت موسیو ژوردان حکیم نباتات ………………………….. 145

3-4-6- حکایت ملا ابراهیم خلیل کیمیاگر ……………………………. 149

ب)زندگینامه و معرفی آثار میرزا آقا  تبریزی

3 – 5 – زندگینامه میرزا آقا تبریزی ……………………………………………………. 151

3–6- دیدگاه میرزا آقا تبریزی به آیرونی …………………………………………….. 155

3 – 7 – آیرونیهای موجود در نمایشنامه های میرزا آقا تبریزی

3-7-1- حکایت سرگذشت اشرف خان حاکم عربستان …………. 157

3-7-2- حکومت زمان خان ………………………………………………………. 158

3-7-3- حکایت کربلا رفتن شاه قلی میرزا …………………………….. 160

3-7-4- حکایت عاشق شدن آقاهاشم خلخالی ……………………….. 162

نتیجه گیری

نقش  آیرونی در شکل گیری ادبیات نمایشی در ایران ……………………….. 164

منابع و مآخذ …………………………………………………………………………………………. 169

بخش  عملی: نمایشنامه بن بست اعتماد ……………………………………………. 173

مقدمه

آیرونی irony، ‌ تکنیک و صناعتی ادبی  است  که  نوعی دوپهلویی  و تناقض مفهومی را در خود مستتر دارد که باعث می شود نویسنده آیرونیست بتواند مفاهیم مورد  نظر  خود را در لفافه و در پوشش مفاهیمی دیگر به مخاطبش  عرضه کرده و مخاطب از کشف منظور اصلی او از  پس کلام ظاهری،  غرق لذت شود. آیرونی غالباً  خنده آور است و این خنده،  گاه زهر خندی است  بر حماقت کاراکتری  که فکر  می کند همه چیز مطابق خواست او پیش خواهد رفت اما خبر ندارد که تقدیر چیزِ دیگری برایش در  نظر گرفته است.  مخاطب با آگاهی  از این تناقض در جایگاه آگاهی  بالاتری  نسبت به قربانی آیرونی قرار می  گیرد و این جایگاه آگاهی  برتر نسبت به  حقایق  و رخدادهای  پیش  رو،  همان جایگاهی است که بشر  از ابتدای  خلقتش  در پی  دست  یابی  به  آن بوده و هنوز موفق به تکیه زدن به آن نشده  است.

آنچه که قبل از هر چیز در پیچ و خم درک و بررسی آیرونی به دست می آید،  این است که آیرونی علاوه بر اینکه یک صناعت و فن بی نظیر،  قدرتمند و کارآمد در هنر نمایشنامه و داستان نویسی است،  به نوعی با تفکر و ایدئولوژی هم سر و کار دارد و از جمله مفاهیمی است که در هر زمان،  با توجه به ویژگی ها و خصلتهای انسان آن برهه و شرایط کلی او تعریف می شود و همواره با مسمّا و معنادار است. آیرونی که در یونان باستان با تجاهل و خود حقیر نمایی یک شخصیت نمونه ای کمیک شکل گرفت،  در  “اودیپ شهریار  ” همان عصر،  حامل واقعیتی تلخ و تاثر برانگیز درباره یکی شدن شکار و شکارچی (اودیپ و خودش)  و دخالت بی چون و چرای تقدیر و دست بستگی انسان در برابر آن بود.   همین آیرونی که تا قرن بیستم با تعاریف و چارچوبی مشخص و با عنوان آیرونی ابزاری شناخته می شد،  در قرن جدید توانست پارادوکس حیات انسان مدرن را توضیح دهد و اتفاقاً این قابلیت را داشته باشد که دو سوی این معادله بزرگ را تفسیرکند،  یعنی هم تفکر دین مدارانه و هم دیدگاه پوچ گرایانه.

چنان که امثال کیرکه گارد[1] در رساله دکتری خود با همین عنوان،  آیرونی را مبتنی بر تفکر مذهبی تعریف و تاویل می کند و دیگرانی چون پیروان مکتب مارکسیسم جز پوچی و جبر دنیا و زندگی چیزی در آن نمی بینند. و یا همانگونه که موقعیت آیرونیک موجود در “کمدی اشتباهات” شکسپیر،  قهقهه تماشاگر را به اوج می رساند،  این درک آیرونی موجود در نمایشنامه ” درانتظارگودو” بکت است که خنده ای در نهایت تلخی و نا کامی را موجب می شود.

بنابراین آیرونی از جمله شگردهایی است که کاربرد ساده آن در ساختار یک نمایشنامه لذت بخش و موجب قوت است و هم به وسیله آن در دل آثار پیچیده تر میتوان به حقایق زندگی بشری در هر زمان اشاره کرد و یا آن را به باد انتقاد و حتی سخره گرفت.

در این  تحقیق در پی  آنیم تا پس از تعریف واژه آیرونی و بررسی سابقه و انواع  آن،  حضور  این تکنیک را  در ادبیات فارسی و  نمایش  های ایرانی –  که  زمینه شکل گیری ادبیات نمایشی ایران هستند – بررسی  کرده و در انتها، ‌آیرونی های نمایشنامه های متقدم ایرانی – آثار  میرزا فتحعلی آخوندزاده و میرزا آقا تبریزی – را ذکر و کارکرد هر کدام از  آنها را بررسی خواهیم نمود.