2-4-2-2- افلاطون ……………………………………………………………………………………………….. 32

2-4-3- قرون وسطی ……………………………………………………………………………………………… 32

2-4-4- از رنسانس تا اوایل قرن هجدهم ……………………………………………………………………… 33

2-4-5- قرن هجدهم………………………………………………………………………………………………. 33

2-4-6- از قرن نوزدهم تا زمان حال……………………………………………………………………………. 34

2-5-مهمترین عوامل شکل گیری جرم در ایران………………………………………………………………. 34

2-6-جرم و عوامل جرم زا……………………………………………………………………………………….. 39

2-7-عناصر تشکیل دهنده جرم………………………………………………………………………………….. 40

2-8-انواع جرم……………………………………………………………………………………………………… 40

2-9-شرایط تحقق جرم……………………………………………………………………………………………. 42

2-10-مراحل ارتکاب جرم……………………………………………………………………………………….. 43

2-11-عوامل مؤثر بر بروز جرم و جنایت………………………………………………………………………. 44

2-11-1-عوامل اجتماعی و جرم………………………………………………………………………………… 47

2-11-2-عوامل اقتصادی و جرم………………………………………………………………………………… 47

2-11-3-عوامل فرهنگی و جرم…………………………………………………………………………………. 48

2-12-محیط و جرم……………………………………………………………………………………………….. 48

2-13-طرح پیشگیری از ارتكاب جرم………………………………………………………………………….. 49

2-14-جنسیت و جرم………………………………………………………………………………………………. 51

2-15-زنان و جرم………………………………………………………………………………………………….. 54

2-16-نوع جرم زنان……………………………………………………………………………………………….. 54

2-17-بررسی تفاوت نوع جرایم زنان  و مردان……………………………………………………………….. 55

2-18-تئوری های جرم …………………………………………………………………………………………… 57

2-18-1-تئوریهای زیستی ……………………………………………………………………………………….. 57

2-18-1-1-عقاید دانشمندان قبل از لمبروزو………………………………………………………………….. 57

2-18-1-2-نقد نظرات لمبروزو…………………………………………………………………………………. 58

2-18-2- تئوری های روانشناختی ……………………………………………………………………………… 60

2-18-3- تئوری های جامعه شناسی……………………………………………………………………………. 62

پایان نامه : سبک‌ پردازش هویت هنجاری

 

2-18-3-1-نظریه های جامعه شناختی فردگرایان دربارة ارتکاب جرمات…………………………….. 62

2-18-3-2-نظریه های آنومی…………………………………………………………………………………… 62

2-18-3-3- نظریه آنومی دوركیم……………………………………………………………………………… 63

2-18-3-4-نظریة آنومی رابرت مرتن…………………………………………………………………………. 64

2-18-3-5-نظریة رابرت آگینو، مسنرو روز نفلد……………………………………………………………. 64

2-18-3-6-نظریة آنومی و ساختار خانوادة ویلیام گود……………………………………………………. 66

2-18-3-7-نظریة همنشینی افتراقی ادوین ساترلند………………………………………………………….. 67

2-18-3-8-نظریة بر چسب زنی یا انگ زنی بكر و لمرت……………………………………………….. 67

2-18-3-9-نظریة كنترل اجتماعی هیرشی……………………………………………………………………. 68

2-19-نظریه های جرم شناختی جرائم زنان……………………………………………………………………. 69

2-20-چارچوب نظری تحقیق…………………………………………………………………………………… 70

2-21- مدل مفهومی تحقیق……………………………………………………………………………………….. 73

2-22-فرضیه های تحقیق…………………………………………………………………………………………. 75

2-22-1-فرضیه اصلی……………………………………………………………………………………………… 75

2-22-2-فرضیه های فرعی……………………………………………………………………………………….. 75

فصل سوم

3-1-مقدمه…………………………………………………………………………………………………………… 77

3-2-روش تحقیق…………………………………………………………………………………………………… 77

3-3- فرآیند تحقیق………………………………………………………………………………………………… 78

3-4-ابزار جمع آوری داده ها……………………………………………………………………………………. 80

3-5-تعریف مفاهیم و واژگان تحقیق…………………………………………………………………………… 81

3-5-1-تعاریف نظری واژگان…………………………………………………………………………………… 81

3-5-1-1-تعریف متغیرهای مستقل……………………………………………………………………………… 81

3-5-1-2-متغیر وابسته…………………………………………………………………………………………….. 82

3-5-2-تعریف عملیاتی واژگان…………………………………………………………………………………. 83

3-7- اعتبار وپایایی پرسشنامه ها…………………………………………………………………………………. 85

3-4 –جامعه آماری و حجم نمونه………………………………………………………………………………. 86

3-4-1-  فرمول حجم نمونه ……………………………………………………………………………………… 87

3-5- روش نمونه گیری…………………………………………………………………………………………… 87

3-8- روش تجزیه و تحلیل داده­ها………………………………………………………………………………. 88

فصل چهارم

مقدمه………………………………………………………………………………………………………………….. 90

4-1-جداول فراوانی ها متغیر های دموگرافیک……………………………………………………………….. 91

4-1-1 توزیع فراوانی متغیر سن………………………………………………………………………………….. 91

4-1-2- توزیع فراوانی متغیر تحصیلات………………………………………………………………………… 92

4-1-3- توزیع فراوانی متغیر وضعیت اشتغال………………………………………………………………….. 93

4-1-4- توزیع فراوانی متغیر نوع شغل………………………………………………………………………….. 93

4-1-5- توزیع فراوانی متغیر محل سکونت……………………………………………………………………. 94

یک مطلب دیگر :

4-1-6- توزیع فراوانی متغیر سن پدر…………………………………………………………………………… 95

1-4-7- توزیع فراوانی متغیر تحصیلات پدر…………………………………………………………………… 96

4-1-8- توزیع فراوانی متغیر شغل پدر………………………………………………………………………….. 97

4-1-9- توزیع فراوانی متغیر سن مادر………………………………………………………………………….. 98

4-1-10- توزیع فراوانی متغیر تحصیلات مادر………………………………………………………………… 99

1-4-11- توزیع فراوانی متغیر شغل مادر……………………………………………………………………… 100

4-1-12- توزیع فراوانی متغیر سن همسر…………………………………………………………………….. 101

4-1-13- توزیع فراوانی متغیر تحصیلات همسر…………………………………………………………….. 102

4-1-14- توزیع فراوانی متغیر شغل همسر……………………………………………………………………. 103

4-1-15- توزیع فراوانی متغیر سن فرزند اول………………………………………………………………… 104

4-1-16-توزیع فراوانی متغیرتحصیلات فرزند اول…………………………………………………………. 105

4-1-17-توزیع فراوانی متغیر شغل فرزند اول……………………………………………………………….. 106

4-1-18-توزیع فراوانی متغیر سن فرزند دوم………………………………………………………………… 107

4-1-19-توزیع فراوانی متغیر تحصیلات فرزند دوم………………………………………………………… 108

4-1-20-توزیع فراوانی متغیر شغل فرزند دوم……………………………………………………………….. 109

4-1-21-توزیع فراوانی متغیر درآمد خانوار………………………………………………………………….. 110

4-1-22-توزیع فراوانی متغیر طبقه اجتماعی…………………………………………………………………. 111

4-1-23-توزیع فراوانی متغیر…………………………………………………………………………………… 112

4-1-24-توزیع فراوانی متغیر…………………………………………………………………………………… 113

4-1-25-توزیع فراوانی متغیر قبل از محکومیت با چه کسانی زندگی می کردید؟……………………. 114

4-1-26-توزیع فراوانی متغیر آیا پدر شما همسر دیگری دارد؟………………………………………….. 115

4-1-27- توزیع فراوانی متغیر آیا مادر شما ازدواج مجدد داشته است؟………………………………… 116

4-1-28- توزیع فراوانی متغیر روابط بین خواهران و برادران شما در خانواده چگونه بوده است؟…. 117

4-1-29-توزیع فراوانی متغیر در صورت داشتن نامادری به طور کل رفتارش با شما چگونه بوده است؟ 118

4-1-30- توزیع فراوانی متغیر در صورت داشتن نا پدری به طور کل رفتارش با شما چگونه بوده است؟ 119

4-1-31- توزیع فراوانی متغیر نوع جرم………………………………………………………………………. 120

4-1-32-توزیع فراوانی متغیر سال ارتکاب جرم……………………………………………………………. 121

4-1-33- توزیع فراوانی متغیر دفعات دستگیری…………………………………………………………….. 122

4-1-34- توزیع فراوانی متغیر میزان محکومیت زندان……………………………………………………… 123

4-1-35- توزیع فراوانی متغیر سایر جرم ها………………………………………………………………….. 124

4-1-36- توزیع فراوانی متغیر اعتیاد ………………………………………………………………………….. 125

4-1-37-توزیع فراوانی متغیر ولگردی………………………………………………………………………… 126

4-1-38- توزیع فراوانی متغیر قتل……………………………………………………………………………… 127

4-1-39-توزیع فراوانی متغیر فرار از خانه……………………………………………………………………. 128

4-1-40- توزیع فراوانی متغیر انحراف جنسی……………………………………………………………….. 129

4-1-41- توزیع فراوانی متغیر حمل مواد مخدر…………………………………………………………….. 130

4-2-آزمون فرضیه ها……………………………………………………………………………………………. 159

4-2-1-فرضیه اصلی: …………………………………………………………………………………………… 159

4-2-2-فرضیه فرعی اول………………………………………………………………………………………… 170

4-2-3-فرضیه فرعی دوم……………………………………………………………………………………….. 175

4-2-4-فرضیه فرعی سوم……………………………………………………………………………………….. 190

4-2-5-فرضیه فرعی چهارم…………………………………………………………………………………….. 199

فصل پنجم

مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………….. 233

5-1-بحث و بررسی……………………………………………………………………………………………… 233

5-1-2-بحث و بررسی آمار توصیفی…………………………………………………………………………. 233

5-1-2 بحث و بررسی فرضیات……………………………………………………………………………….. 234

5-2پیشنهادات……………………………………………………………………………………………………… 239

5-3-پیشنهادهایی برای محققین آینده………………………………………………………………………… 240

منابع و ماخذ……………………………………………………………………………………………………. 241

پیوست ها……………………………………………………………………………………………………… 253

چکیده:

تحقیق حاضر با هدف بررسی عوامل جامعه شناختی ارتکاب جرائم  در بین زنان زندانی شهر کرمان در سال 1392 انجام شد، روش تحقیق توصیفی از نوع همبستگی بود. با توجه به هدف پژوهش، جامعه آماری این پژوهش را  کلیه زنان زندانی شهر کرمان تشکیل دادند. و با استفاده نمونه گیری تصادفی ساده و جدول مورگان با واریانس خطای 0.05 حجم نمونه 219 نفر برآورد شد و برای جمع آوری داده ها از ابزار پرسشنامه محقق ساخته در رابطه با جرائم زنان  با پایایی 72/0 استفاده شده است. پس از جمع آوری ادبیات و پیشینه تحقیق وآراء و اندیشه های صاحب نظران  ، داده ها ی مورد نیاز جمع آوری و سپس با استفاده از نرم افزار spss21  در دو سطح توصیف و استنباط و با استفاده از آزمونهای ضریب همبستگی پیرسون ،تحلیل واریانس f و t نمونه های مستقل و تحلیل رگرسیون چند متغیره مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نتایج نشان از وجود رابطه بین عوامل جامعه شناختی و بروز جرم در زنان زندانی شهر کرمان داشت.

فصل اول: کلیات تحقیق

4-3.  ابزار گردآوری داده‏ ها :……………………………………… 46

5-3. جامعه آماری:………………………………………………… 46

6-3. حجم نمونه………………………………………………….. 46

7-3. شیوه نمونه‏ گیری:…………………………………………. 47

8-3. تعریف متغیرها و شیوه سنجش آنها:……………………. 48

1-8-3. متغیر وابسته (مشارکت اجتماعی)…………………….48

2-8-3. متغیرهای مستقل……………………………………….. 49

9-3. روایی و پایایی تحقیق………………………………………..51

10-3. روش تجزیه و تحلیل داده ها:……………………………… 52

فصل چهارم: نتایج………………………………………………….. 53

1-4. مقدمه…………………………………………………………. 54

2-4. سیمای پاسخگویان:…………………………………………. 54

3-4. یافته های توصیفی:…………………………………………. 59

4-4. یافته های تحلیلی:…………………………………………. 65

5-4 تحلیل مسیر:………………………………………………….. 78

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری…………………………………….. 88

1-5. مقدمه…………………………………………………………… 89

2-5. بحث و نتیجه گیری…………………………………………….. 89

3-5. پیشنهادها………………………………………………………. 93

1-3-5. پیشنهادهای اجرایی………………………………………… 93

2-3-5. پیشنهادهای پژوهشی……………………………………….. 95

4-5. موانع تحقیق……………………………………………………….95

 

فهرست منابع……………………………………………………………. 97

پرسشنامه……………………………………………………………… 104

چکیده:

مشارکت اجتماعی افراد یک جامعه تا حد زیادی می­تواند ضامن سلامت، بهبود و پیشرفت یک جامعه گردد. لذا شناخت عوامل موثر بر آن برای برنامه­ریزی جهت رسیدن به توسعه شهری و اجتماعی ضروری می­نماید.

هدف از پژوهش حاضر بررسی عوامل فرهنگی – اجتماعی موثر بر مشارکت اجتماعی شهروندان بندرعباس بوده است. جامعه آماری پژوهش فوق شامل کلیه افراد 18 سال به بالای ساکن شهر بندرعباس بوده که 400 نفر بر اساس نمونه­ گیری خوشه­ای چند­مرحله­ای، مورد پرسشگری قرار گرفته­اند. متغیرهای اعتماد اجتماعی، احساس تعلق اجتماعی، مسئولیت­پذیری اجتماعی، احساس بی­قدرتی و عوامل فردی به عنوان متغیر مستقل و مشارکت اجتماعی که در دو بخش ذهنی و عینی مورد سنجش قرار گرفته است، به عنوان متغیر وابسته درنظر گرفته شده است.

در نهایت یافته­های تحقیق نشان داد که بین متغیرهای اعتماد اجتماعی، احساس تعلق اجتماعی، مسئولیت­پذیری اجتماعی، احساس بی­قدرتی، سن، سطح تحصیلات، وضغیت شغل و درامد با مشارکت اجتماعی شهروندان بندرعباس، با سطح اطمینان 99٪ رابطه معناداری وجود داشته و بین جنس، وضعیت تاهل، و وضعیت بومی بودن با مشارکت اجتماعی شهروندان رابطه­ای وجود ندارد. همچنین پاسخگویان از نظر ذهنی آمادگی نسبتا بالایی جهت مشارکت اجتماعی داشته اما به لحاظ عینی و عملی مشارکت بسیار پایینی داشته­ اند. بنابراین بطورکلی میزان مشارکت اجتماعی شهروندان بندرعباس در حد نسبتا پایینی بوده است.

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- مقدمه

انسان همواره به صورت جمعی و گروهی زیسته و نیازهای گوناگون خود را با کمک اعضای اجتماع بر­طرف کرده است. البته در­مورد زندگی اجتماعی انسان و سرمنشاء آن، اندیشمندان اجتماعی نظرات متفاوتی ابراز کرده­اند. بعضی بر این قول هستند، که چون انسان اساساً تمایل به همزیستی با دیگران دارد، به حیات اجتماعی روی آورده است. اما، بعضی دیگر بر این موضع هستند، که چون انسان در اجتماع متولد می­شود و از ابتدا زندگی خود را در گروه شروع می­کند و در محیط اجتماعی به رشد و نمو می­رسد، تمایل به زندگی اجتماعی پیدا می­کند. چه، ما با اندیشه گروه اول موافق باشیم و چه، با اندیشه گروه دوم، طبعاً مهمترین مطلب در رابطه با حیات اجتماعی انسان، چگونگی زیست او در اجتماع و مشارکت  وی در امور آن است.

حیات اجتماعی و زندگی جمعی زمانی می­تواند معنا پیدا کند که افراد عضو در هماهنگی با یکدیگر به تعامل، تعاون و در حقیقت به همکاری متقابل توام با تفاهم با همدیگر بپردازند و امور اجتماع خویش را مدیریت کنند. برای بروز چنین رفتاری، افراد اجتماع بایستی دارای اعتماد و نیز نگاه و نگرش مثبت به یکدیگر باشند، تا بتوانند با سهولت بیشتری به زیست خود در جامعه ادامه دهند.

«مشاركت اگرچه به معنای عام آن از دیرباز با زندگی انسان پیوند داشته، اما به معنای جدید از عرصه سیاست و پس از جنگ جهانی دوم آغاز شده است. این نوع مشاركت در برخی از كشورهای صنعتی جهان (به ویژه آنها كه در جنگ شكست خورده بودند)، در قلمرو اقتصادی و صنعتی آغاز شد تا مردم را در مالكیت شریك سازد و پایه­های پایدار و تداوم صنعت و اقتصاد را مستحكم سازد. با گسترش معنای مشاركت و راه یافتن آن به تمام عرصه­های زندگی، امروزه سخن از شرایطی است كه همه مردم در تعیین سرنوشت خویش دخالت آگاهانه و واقعی پیدا كنند» (علوی­تبار، 1379: 13).

بدین ترتیب، لازمه جامعه­ای سالم و توسعه یافته در دنیای کنونی، استفاده­ بهینه از تمامی ظرفیت­های اجتماعی و فردی موجود در آن است. یکی از راهکارهای اجرای این سیاست تشویق مردم به مشارکت در امور مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و … می­باشد. در حقیقت مشارکت افراد جامعه، یکی از معیارها و نشانه­های سلامت اجتماعی (تعادل) سیستم است. چرا که این واقعیت اجتماعی، نشان دهنده اعتماد اجتماعی افراد جامعه به یکدیگر و انسجام اجتماعی است. این امر به نوبه خود منجر به افزایش سرمایه اجتماعی و در نتیجه کاهش هزینه­های سیستم اجتماعی می­شود. به بیانی دیگر، می­توان با ایجاد همدلی و وفاق و افزایش آن در جامعه، شهروندان را به مشارکت در عرصه فعالیت­های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی کشاند. و با این کار موجبات پیشرفت هرچه بیشتر را فراهم نمود.

2-1- بیان مسأله

بر­اساس نظریه­های مشارکت و توسعه، مشارکت به عنوان یک کالای خوب، که حیطه­ای از منافع فردی و جمعی را عرضه می­کند، ترسیم می­شود. در سطح فردی، تحقیقات نشان می­دهند که مشارکت، سرمایه­ اجتماعی (به معنای ارتباطات و گره­های اجتماعی) و نیز اعتماد به نفس و احساس خودمختاری مردم را افزایش می­دهد و در بهزیستی­شان سهم دارد. به نظر اوکلی، مشارکت با استفاده از کمک داوطلبانه­ اجتماعی و بهره­گیری از منابع داخلی در جهت تحقق توسعه و کاهش هزینه­های آن موثر است. همچنین، مشارکت اجتماعی از طریق سازماندهی گروه­ها، سرمایه­ اجتماعی و عمومی جامعه را گسترش می­دهد (غفاری و نیازی، 1386: 108). مشارکت مردم در امور مربوط به خودشان می‌تواند آثار بسیار پرباری داشته باشد که از آن جمله می‌توان در سطح منطقه‌ای به بهبود شرایط زندگی و افزایش امکانات رفاهی، وفاق جمعی،

یک مطلب دیگر :

پیشگیری از جرایم منافی عفت ( جرم جنسی

 پیشبرد سریع امور، نظارت بر نهادهای دولتی و در نتیجه کنترل عمومی نسبت به دولت‌مردان و برنامه‌های توسعه‌ عمومی و احساس مسئولیت مردم در قبال موضوعات و مشکلات شهر و همیاری و همفکری آنان در رفع این معضلات اشاره کرد. از طرف دیگر امکانات محدود دولت‌ها در رساندن خدمات به مردم، ناهمخوانی برنامه‌های توسعه با شرایط محلی به دلیل عدم نظرخواهی از مردم محل، نیاز به همکاری آنان و نیز از بین رفتن تسهیلات جدید به علت عدم همکاری مردم و اطلاع آن‌ها از برنامه، از مهم‌ترین دلایل نیاز به مشارکت مردم است (سیف‌الدینی، 1376).

مشارکت شهروندان، زندگی در شهر و سیاست­ها و برنامه­های مربوط به آن را برای آحاد افراد جامعه معنادار کرده و آن­ها را متقاعد و آماده مشارکت و سهیم شدن در اداره شهر می­کند و حس تعلق به شهر و محله را در آن­ها تقویت می­نماید. به هر حال در شرایطی که اعضای جامعه در زندگی روزمره خود با مسائل و مشکلات بسیار و منابع محدود مواجه هستند، مشارکت، بیشترین سهم و نقش را در رویارویی با مسائل و مشکلات و کاهش آن­ها دارد؛ زیرا راهبرد مورد نظر در مشارکت مردمی به ویژه در قالب شکل­گیری انجمن­ها و گروه­های اجتماعی در مقیاس­های محلی و فرا محلی، آزاد­سازی انرژی آن­ها و استفاده از پتانسیل­های محلی برای دسترسی به منابع و توان بیشتر برای حل مشکلات فعلی و پیش­رو است. افزون بر این، آگاهی از نیازها و خواسته­های شهروندان، تمرکز­زدایی و حرکت به سوی واگذاری امور، اولویت فضاهای فرهنگی – اجتماعی، آموزش فرهنگ شهرنشینی و بهره­وری بهینه از امکانات و تلاش برای دستیابی به توسعه پایدار شهری که به عنوان اصول کلیدی مدیریت شهری از آن­ها یاد می‌شود، بدون مشارکت مردم و تحقق حکمروایی شهری امکان­پذیر نیست (غفاری،1392: 24-23).

در كشور ما، به لحاظ تاریخی هر چند مفهوم مشاركت و معادل­های بومی آن نظیر تعاون و همیاری سابقه طولانی در حیات اجتماعی و فرهنگی مردم دارد، برداشت مدرن از مشاركت كه مبتنی بر اصالت عمل اجتماعی است نه تنها سابقه چندانی ندارد، بلكه به نظر میرسد در عرصه­های مختلف به­هیچ وجه نهادینه نشده است. مشاركت در اندیشه و عمل مردم و مسئولان، حداكثر تا سطح یك رفتار بازتابی نه چندان فعال مبتنی بر اهداف ابزار گرایانه كه بیشتر در موقعیتهای ویژه (عمدتاً سیاسی) و در پاسخ به در خواست­های مشروعیت خواهانه مسئولان، تقلیل یافته است.

هر چند كه در سال­های اخیر با مطرح شدن مفاهیمی نظیر جامعه مدنی، حقوق شهروندی و …. ادبیات مشاركت در معنای نوین آن در بین نخبگان و اندیشمندان گسترش یافته، اما همچنان به نظر می­رسد مفهوم فوق تا نهادینه شدن در سطح جامعه راهی طولانی فرا روی داشته باشد.

امروزه پس از سالیان متمادی تجربه مدیریت شهری متمرکز، اکثر صاحب­نظران امور شهری به این نتیجه رسیده­اند که چنین مدیریتی در مقایسه با روش­های مشارکتی که با همکاری و مشارکت ذی­نفعان اصلی امور شهر (مردم) انجام می­شوند موفقیت چندانی در اداره شهرها ندارد. از طرف دیگر تلاش­هایی که در چند سال اخیر جهت جلب و گسترش مشارکت مردم در اداره امور شهرها صورت گرفته است هرچند در جای خود ارزشمند است، نتوانسته از نظر کیفیت و کمیت نیازهای رو به توسعه شهروندان را در این زمینه برآورده سازد؛ طوری که اغلب مدیران امور شهری یکی از مهم­ترین مسائل و مشکلات اداره شهرها را پایین بودن مشارکت شهروندان در اداره شهرها می­دانند (نقدی، 1382: 231). چنانچه نتایج بسیاری از تحقیقات دانشگاهی نشان می­دهند، میزان و کیفیت مشارکت در کشورمان، در سطح نگران کننده­ای قرار دارد. یافته­های این تحقیقات به وضوح نشان می­دهند که، میانگین مشارکت شهروندان در امور مختلف اجتماعی، سیاسی و فرهنگی رقم پایینی را به خود اختصاص می­دهد (شادی­طلب، 1382؛ دهقان و غفاری، 1384؛ موسوی، 1384؛ یزدان­پناه، 1387؛ سفیری، 1388؛ هاشمیان­فر، 1388).

مسلما مردم آرزومندند که در جامعه به حساب آمده و در رفع مشکلات سهیم باشند و در واقع بعنوان شهروند بتوانند نظریات خود را بیان کرده و آن­ها را پیگیری کنند و به این ترتیب در بهبود محیط زندگی خود موثر باشند؛ اما، عموما مشاهده می­شود که مردم اگرچه حتی بعضی مواقع پیشنهادات و نظرات و توانایی­های بسیار کارآمدی دارند، اما در یک حالت بی­تفاوتی و یا حتی ضدیت قرارداشته و مشارکت فعالی در امور ندارند و می­توان گفت از حق شهروندی خود استفاده نمی­کنند.

عدم توجه به این بی‌تفاوتی و عدم احساس مسئولیت مردم و نیز بی‌توجهی به خواسته‌های آنان ممکن است سرانجام به بحران مشارکت بیانجامد. بحران مشارکت مبحثی است جدی و به حالتی تعبیر می‌شود که اراده‌های مشارکت‌طلبانه و تقاضاهای مداخله‌جویانه‌ عمومی با ساختارهای سیاسی‌، اداری، حقوقی، عرفی و سنتی حاکم بر جامعه که دارای ویژگی متمرکز و استبدادی است در تضاد و ناهمخوانی قرار گیرد. این بحران سرانجام به بحران در نظام اجتماعی و مشروعیت آن و نهایتا به فروپاشی اجتماعی منجر خواهد شد (فرید یحیایی، 1378).

بر این اساس توجه به میزان مشارکت شهروندان و بررسی عوامل موثر بر آن در جوامعی نظیر بندرعباس که به دلیل جایگاه اقتصادی و موقعیت خاص استراتژیکی که در کشور دارد و می­بایست هر چه سریع‌تر به توسعه و نیز به استانداردهای شهری دست یابد، امری ضروری است. علاوه­براین، ویژگی­های شهر بندرعباس که به دلیل مهاجر­پذیر بودن از ترکیب و بافت جمعیتی، فرهنگی، اجتماعی و قومی نامتجانسی برخوردار است اهمیت مسئله را دو چندان می­کند. لذا مسئولین بندرعباس بارها به این نکته اشاره و تاکید کرده­اند که برای رسیدن به جایگاه مناسب شهر از لحاظ توسعه­ای، می­بایست شهروند محوری را از جمله اصول کاری خود قرار داد.

با توجه به مطالب بیان شده، بررسی میزان مشارکت اجتماعی و تعیین عوامل موثر بر مشارکت شهروندان از جمله مواردی است که می­بایست انجام آن در اولویت پژوهش­های دستگاه­های مرتبط قرار گیرد. لذا در پژوهش فوق به دنبال بررسی این سئوال هستیم که مشارکت اجتماعی شهروندان بندرعباس به چه میزان بوده، و به علاوه مولفه­هایی همچون اعتماد اجتماعی، احساس تعلق اجتماعی، مسئولیت‌پذیری اجتماعی، احساس بی­قدرتی و عوامل فردی چه تاثیری بر میزان مشارکت اجتماعی شهروندان بندرعباس میگذارد. لذا هر یک از آنها به نحو مقتضی مورد سنجش قرار گرفته و ارتباط آن­ها با مشارکت اجتماعی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

3-1- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق

مشارکت به معنای شرکت کردن در یک موقعیت زندگی اجتماعی و درگیر شدن در فعالیت­های گوناگون است، که واجد سه مولفه­ی داوطلبانه بودن، یاری دادن و مسئولیت­پذیری می‌باشد، لذا جزء ضروری و جدایی­ناپذیر زندگی روزمره­ی هر فردی بوده و بدین ترتیب از اهمیت زیادی برخوردار است. بنابراین، پدیده مورد بررسی در این پژوهش که عبارت است از مشارکت اجتماعی، شایسته­ تحقیق مرتب و مداوم است. با توجه به این استدلال، موارد چندی که می­تواند بیان کننده­ ضرورت و اهمیت بررسی علمی در این زمینه باشد، در پی می­آید.

1- در ادبیات جدید توسعه، بر مشاركت عمومی[1] مردم در برنامه­های اجرایی تاكید فراوانی صورت گرفته است، چرا كه بدون مشاركت واقعی مردم در اجرای برنامه­ها و راهبردهای توسعه­ای، سخن گفتن از دستیابی به توسعه­ همه جانبه و انسان­مدارانه بیهوده خواهد بود. در نتیجه برای رسیدن به جامعه­ای توسعه یافته با شهروندان مسئولیت­پذیر ناچار از دامن زدن به رفتارها و نگرش­های مشاركت­جویانه در راستای اهداف بلند مدت اجتماعی هستیم.

2- از منظری دیگر، مشاركت اجتماعی[2] یكی از عوامل همبستگی اجتماعی است و به حفظ آن كمك می كند. چرا كه درگیر شدن افراد در فعالیت­های گروهی و جمعی در بلند­ مدت باعث ایجاد وفاق، همدلی، افزایش روحیه­ تحمل پذیری و مدارای اجتماعی و نیز تفكر جمعی در جهت حل مسائل اجتماعی می­شود. از این نقطه نظر، مشاركت اجتماعی باعث تشكیل نهادها و انجمن­های مردمی و رشد و گسترش جامعه­ مدنی[3] حائل بین دولت و مردم خواهد شد. چرا كه وجود جامعه­ مدنی با انجمن­های درون آن، واسطه‌ای جهت انتقال خواست­های اجتماعی، فرهنگی و مدنی مردم به دولت و دفاع از حریم خصوصی و عمومی در مقابل دست­اندازی دولت خواهد بود. در جوامع دموكراتیك توسعه‌یافته، جامعه­ مدنی جزء ضروری حیات اجتماعی آنان است. سیر تاریخی این جوامع بیان‌گر این امر است كه گسترش مشاركت مردم در حیات اجتماعی، باعث كاهش تصدی­گری دولت شده و بدین ترتیب به كوچك­تر شدن حجم آن انجامیده است. به این ترتیب شهروندان با به عهده گرفتن اداره­ی امور اجتماعی به امر كوچك‌سازی بدنه­ی بوروكراسی كشور كمك می­نمایند. با توجه به این امر، دولت كوچك با توان نظارتی بالا می­تواند گام‌های محكم، بلند و موثری در راستای اهداف توسعه­ی همه جانبه­ی كشور بردارد.

3- علاوه بر این موارد، مشاركت اجتماعی، حس مسئولیت­پذیری و تعهد اجتماعی افراد جامعه را برانگیخته و آن را افزایش می دهد. فردی كه به صورت داوطلبانه در امری اجتماعی مشاركت می‌نماید، انگیزه و تعهد خویش را در قبال افراد جامعه و نیز خود جامعه به منصه­ ظهور می‌رساند و با این عمل خود، گامی مثبت و رو به جلو در جهت افزایش همبستگی اجتماعی با دیگر اعضای جامعه و مسئولیت­پذیری در قبال جامعه بر­می­دارد. این امر، به نحوی خودبه­خودی در راستای تقویت انسجام اجتماعی عمل می­كند و باعث حفظ حیات اجتماعی می­شود.

5- مفاهیم تحقیق……………………………… 5

6- پیشینه موضوع تحقیق………………………… 6

7- بیان نوع روش تحقیق………………………… 7

فصل دوم: سیمای مناظره در اسلام…………………. 8

مفهوم‌شناسی مناظره، مجادله، محاجه، منازعه……….. 9

1- مناظره…………………………………… 9

الف: معنای لغوی……………………………… 9

ب: معنای اصطلاحی……………………………… 9

2- مجادله…………………………………… 10

الف: معنای لغوی…………………………….. 10

ب: معنای اصطلاحی…………………………….. 10

3- محاجه……………………………………. 12

4- منازعه…………………………………… 12

پیشینه، جایگاه و اهمیت مناظره………………… 13

1- حجت‌های مناظره‌گونه در كلام خداوند…………….. 14

الف: گفت‌وگوی با منكران توحید…………………. 14

ب: گفت‌وگوی با كسانی كه فرشتگان را دختران خدا می‌دانستند   15

ج: گفت‌وگوی با منكران معاد……………………. 16

د: گفت‌وگوی با منكران قرآن……………………. 17

ه: گفت‌وگوی خداوند با ابلیس…………………… 18

2- حجت‌های مناظره در سخن پیامبران………………. 20

الف: مناظره حضرت نوح 7 با قوم خویش…………….. 20

ب: مناظره حضرت ابراهیم 7 با اشخاص و اقوام مختلف…. 22

– مناظره با آذر…………………………….. 22

– مناظره با بت‌پرستان………………………… 23

– مناظره با ستاره‌پرستان……………………… 26

– مناظره در فضای بتكده………………………. 27

– مناظره با نمرود…………………………… 30

 

ج: مناظره حضرت موسی 7 با فرعون………………… 31

مبانی مناظره از دیدگاه منطق………………….. 36

شرایط و لوازم مناظره از دیدگاه قرآن كریم………. 37

1- حفظ كرامت انسان…………………………… 37

2- فطری بودن جدل و گفت‌وگو در قرآن……………… 38

3- دعوت به تفكر و تعقل……………………….. 39

4- تأكید بر اختیار انسان……………………… 39

5- امر به مشورت و تضارب آراء………………….. 40

آداب و اخلاق مناظره از منظر قرآن كریم………….. 41

1- گوش دادن به سخنان مخاطب……………………. 41

2- شناخت نقاط مشترك………………………….. 42

3- خوش‌خویی………………………………….. 43

4- توانایی مناظره‌كننده……………………….. 43

5- اهانت حریف را تحمل نماییم………………….. 45

6- برای حریف آن پسندیم كه برای خود می‌پسندیم…….. 46

فصل سوم: اصول مناظره………………………… 49

اصول مناظره از دیدگاه منطق…………………… 50

اصول چهارگانه مناظره در علم منطق……………… 50

اصول مناظره از دیدگاه قرآن كریم………………. 55

1- مناظره استوار بر علم و منطق………………… 55

2- برهان‌طلبی………………………………… 57

3- جدال احسن………………………………… 58

4- احترام به ادیان الهی………………………. 63

5- حق‌جویی…………………………………… 64

6- تنوع‌پذیری در مناظره ………………………. 66

اصول مناظره‌های رسول اكرم 6……………………. 68

1- آگاهی و علم………………………………. 68

2- برهان‌طلبی………………………………… 74

3- جدال احسن………………………………… 76

4- احترام به ادیان الهی………………………. 78

5- حق‌جویی…………………………………… 80

6- تنوع‌پذیری در مناظره……………………….. 83

فصل چهارم: روش و شیوه‌های مناظره‌های رسول اكرم 6….. 85

تحلیل روش و شیوه‌های مناظره‌های رسول اكرم6……….. 86

1- امهال یا مجال حرف زدن به مخاطب……………… 87

2- استفاده از روش‌های عقلی و منطقی در گفت‌وگو…….. 88

3- الزام طرف مناظره با استفاده از اعتقادات وی…… 89

4- عدم سوء استفاده از جهل مخاطب……………….. 90

یک مطلب دیگر :

5- بهره‌گیری از اعجاز یا تصرف در امور طبیعی……… 92

6- بهره‌گیری از تمثیل و تشبیه در مناظره‌ها……….. 94

7- مطابقت سخن با مقتضای حال طرف مناظره…………. 97

8- بهره بردن از پیش‌گویی یا علم لدنی……………. 98

9- عدم احتجاج به باطل………………………… 99

10- خلق تكریم و احترام به طرف مناظره………….. 100

11- معرفی دقیق خداوند متعال در مناظره…………. 101

12- ترسیم چهره صحیح از خود…………………… 103

13- تكیه بر اصول مشترك بین ادیان……………… 106

14- موعظه در حین مناظره……………………… 106

15- بهره‌گیری از وحی در مناظره………………… 107

16-  بهره گیری از مباهله در مناظره……………. 109

17- استفاده از استدلال جدلی در مناظره………….. 110

ابعاد و موضوع‌های مناظره‌های رسول اكرم6 ………… 113

مناظره‌های پیامبر اكرم 6در قرآن كریم…………… 113

1- مناظره با مشركین…………………………. 113

الف: نفی شرك و بت‌پرستی………………………. 113

ب: معرفی الله به عنوان مبدأ و معاد آفرینش………… 114

ج: نفی ولایت و سرپرستی غیر خدا………………… 115

د: امكان مبعوث شدن مردگان……………………. 116

هـ: عدم رضایت حضرت مسیح به پرستش وی…………… 117

و: لزوم پی جویی دین بر اساس لزوم دفع ضرر احتمالی.. 118

2- مجادله با اهل كتاب……………………….. 119

الف: تعیین پیامبران از سوی خداوند…………….. 119

ب: نفی انحصار بهره‌مندی یهود و نصاری از نعمت‌های بهشتی 119

ج: نفی پیمان عدم خلود در آتش با یهود از جانب خداوند 120

د: نزول كتاب بر فردی از نوع بشر………………. 121

هـ: لزوم پیروی همگان از آیین توحید ابراهیم7 …… 121

و: نفی منزلت ویژه یهود و نصارا نزد خداوند……… 122

ز: عیسی7 پیامبری همانند دیگر پیامبران…………. 123

مناظره‌های پیامبر اكرم6 در روایات……………… 124

1- اثبات وحدانیت پروردگار عالم……………….. 124

2- عبادت مخصوص خداوند یگانه (توحید عبادی)……… 126

3- اثبات نبوت رسول اكرم6 ……………………. 126

4- مناظره با یهودیان در جواز نسخ شرایع و تغییر قبله 129

5- جبرئیل عامل به امر خداست………………….. 130

6- برتری رسول اكرم6 بر سایر انبیاء الهی……….. 132

فصل پنجم: نتیجه‌گیری و پیشنهادهای علمی و كاربردی… 135

1- نتیجه‌گیری فصول…………………………… 136

2- نتیجه‌گیری نهایی………………………….. 137

پیشنهادها………………………………….. 138

پیشنهادهای علمی…………………………….. 138

پیشنهادهای كاربردی………………………….. 138

منابع……………………………………… 140

 

 

 

«ادْعُ إِلَىٰ سَبِیلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ…»

مقدمه

یكی از ابزار نیرومند برای دفاع از آموزه‌های اسلامی و اثبات حقانیت آنها، مناظره است. از آنجایی كه مهمترین اعجاز پیامبر اكرم6 یعنی قرآن كریم از سنخ كلام است، اهمیت گفت­وگو از نظر اسلام مشخص می‌شود. خدای متعال امر دعوت را بر حكمت، وعظ نیكو، و جدال احسن استوار ساخته است و می‌فرماید: «ادْعُ إِلَىٰ سَبِیلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ…»[1] سنت و سیره عملی پیامبر اسلام 6 و پیشوایان دینی هم بر این منوال بوده است. پیامبر اكرم 6 سالها تبلیغ آیین تازه را بر پایه اخلاق نیكو، وعظ حسن و مجادله احسن پیش برد.

قرآن كریم به برخی مناظره‌ها یا گفت وگوی پیامبران با مشركان و یا سران ادیان اشاره كرده است و بسیاری از انسانهایی كه به دین الهی گرویده‌اند، تسلیم گفت وگو و منطق صحیح انبیاء الهی بوده‌اند.

امامان نیز به تأسی به سیره پیامبر اكرم 6 بدین روش عمل می‌كردند. احتجاجات امیرالمؤمنین علی 7 در شرایط مختلف، امام صادق 7 و شاگردان وی، امام رضا 7، و سایر ائمه كه در كتب دینی ثبت شده است،[2] نشان می‌دهد كه مناظره به عنوان یك سنت و فرهنگ، از جایگاه ممتازی در شیوه دعوت به اسلام برخوردار است.

علماء اسلام نیز در طول تاریخ از این روش دعوت، بسیار بهره برده‌اند. افرادی مانند شیخ صدوق، شیخ مفید، علامه حلی مناظرهای متعددی با دیگراندیشان داشته‌اند.[3]

1 . 8 .1 . قرآن………………………. 7

1 . 8 . 2 . نهج البلاغه………………… 8

1 . 8 . 3 . هوی در لغت………………… 8

1 . 8. 4 . هوی در اصطلاح……………….. 10

1 . 8 . 5 . پرستش در لغت……………….. 10

1 . 8 . 6. پرستش در اصطلاح……………… 11

1 . 8 . 7 . نفس در لغت………………… 11

1 . 8 . 8 . نفس در اصطلاح………………. 13

1 . 9 . شناختی بر فضائل و رذائل اخلاقی……. 14

فصل دوم: عوامل هوی پرستی از نگاه قرآن و نهج البلاغه

مقدمه………………………………… 18

2 . 1 . غفلت از یاد خدا………………… 20

2 . 1 . 1 .غفلت از یاد خدا در قرآن……… 21

2 . 1 . 2 . غفلت از یاد خدا در نهج البلاغه.. 24

2 . 2 . دنیا طلبی……………………… 26

2 . 2 . 1 . دنیا طلبی در قرآن………….. 27

2 . 2 . 2 . دنیا طلبی در نهج البلاغه…….. 30

2 . 3 . هم نشینی با هوی پرستان………….. 33

2 . 3 . 1 . هم نشینی با هوی پرستان در قرآن. 33

2 . 3 . 2 . هم نشینی با هوی پرستان در نهج البلاغه   37

2 . 4 . جهل و نادانی…………………… 38

2 . 4 . 1 . جهل و نادانی در قرآن……………………. 39

2 . 4 . 2 .جهل و نادانی در نهج البلاغه…… 42

2 . 5 . تکبر………………………….. 45

2 . 5 . 1 .تکبر در قرآن……………….. 46

2 . 5 . 2 .تکبر در نهج البلاغه………….. 49

2 . 6 . کوتاهی دیگران در انجام مسئولیت خود نسبت به هوی پرستان 52

2 . 6 . 1 . کوتاهی دیگران در انجام مسئو لیت خود نسبت به هوی پرستان درقرآن…………………………. 53

2 . 6 . 2 .کوتاهی دیگران در انجام مسئولیت خود نسبت به هوی پرستان در نهج البلاغه57

2 . 7 . قانون شکنی…………………….. 58

2 . 7 . 1 . قانون شکنی در قرآن…………. 58

2 . 7 .2 . قانون شکنی در نهج البلاغه…….. 61

 

2 . 8 . نتیجه…………………………. 65

فصل سوم: آثار هوی پرستی از نگاه قرآن و نهج البلاغه

مقدمه………………………………… 68

3 . 1 . واقع شدن در فتنه ها…………….. 69

3 . 1 . 1 . واقع شدن در فتنه ها درقرآن….. 70

3 . 1 . 2 . واقع شدن در فتنه ها در نهج البلاغه 71

3 . 2 . پرشدن فضای جامعه از شبهات……….. 75

3 .2 . 1 .پر دن فضای جامعه از شبهات در قرآن 75

3 .2 . 2 . پر شدن فضای جامعه از شبهات در نهج البلاغه    76

3 .3 . مغلوب شدن عقل…………………… 78

3 .3 . 1 . مغلوب شدن عقل در قرآن……….. 79

3 .3 . 2 . مغلوب شدن عقل در نهج البلاغه….. 81

3 . 4 . بی عدالتی در داوری……………… 82

3 . 4 . 1 . بی عدالتی در داوری در قرآن….. 83

3 . 4 . 2 . بی عدالتی در داوری در نهج البلاغه  84

3 . 5 . انکار حقّ آشکار…………………. 86

3 . 5 . 1 .انکار حق آشکار در قرآن………. 86

3 . 5 .2 . انکار حق آشکار در نهج البلاغه…. 87

3 . 6 . ایستادگی در مقابل انبیاء و اوصیاء… 88

3 . 6 . 1 . ایستادگی در مقابل انبیاء و اوصیاء در قرآن  88

3 . 6 . 2 .ایستادگی در مقابل انبیاء و اوصیاء در نهج البلاغه 90

3 . 7 . ایجاد اختلاف و تفرقه…………….. 93

3 . 7 . 1 .ایجاد اختلاف و تفرقه در قرآن….. 93

3 . 7 . 2 . ایجاد اختلاف و تفرقه در نهج البلاغه 96

3 . 8 . ایجاد فساد اجتماعی……………… 97

3 .8 . 1 .ایجاد فساد اجتماعی در قرآن……. 97

3 .8 . 2 . ایجاد فساد اجتماعی در نهج البلاغه 98

3 . 9 . گمراهی………………………… 100

3 . 9 . 1 .گمراهی در قرآن……………… 101

3 . 9 . 2 .گمراهی در نهج البلاغه………… 105

3 . 10 . نتیجه…………………………. 107

فصل چهارم: راهکارهای مقابله با هوی پرستی از نگاه قرآن و نهج البلاغه

مقدمه………………………………… 110

4 . 1 . توجّه به آخرت…………………… 114

4 .1 . 1 . توجه به آخرت در قرآن………… 114

4 . 1 . 2 .توجه به آخرت در نهج البلاغه…… 115

4 . 2 . رحمت و افاضه الهی………………. 116

4 .2 . 1 . رحمت و افاضه الهی در قرآن……. 116

4 . 2 . 2 .رحمت و افاضه الهی در نهج البلاغه. 119

یک مطلب دیگر :

4 . 3 . بدبینی به نفس………………….. 121

4 . 3 . 1 . بد بینی به نفس در قرآن……… 121

4 . 3 . 2 . بدبینی به نفس در نهج البلاغه…. 122

4 .4 . حاکمیّت عقل و خرد………………… 123

4 . 4 . 1 .حاکمیت عقل و خرد در قرآن…….. 123

4 .4 . 2 . حاکمیت عقل و خرد در نهج البلاغه.. 124

4 .5 . توجّه به جهنّم، جایگاه پیروان نفس…… 126

4 . 5 . 1 . توجه به جهنم، جایگاه پیروان نفس در قرآن    126

4 .5 . 2 . توجه به جهنم، جایگاه پیروان نفس در نهج البلاغه   127

4 . 6 . پرهیز از هم نشینی با هوی پرستان….. 129

4 . 6 . 1 . پرهیز از هم نشینی با هوی پرستان در قرآن    129

4 . 6 . 2 . پرهیز از هم نشینی با هوی پرستان در نهج البلاغه  131

4 . 7 . نتیجه…………………………. 134

فصل پنجم: نتیجه گیری وپیشنهادات

5 . 1 . نتیجه گیری و پیشنهاد……………. 136

منابع و مآخذ………………………….. 142

چکیده انگلیسی…………………………………………………………….

   

 

 

 

 

فصل اول كلیات

 

 

 

 

مقدّمه  :

 

 

 

در درون انسان، کشش هایی وجود دارد که آدمی را به تحرّک وا می دارد و مبنای حرکت های فردی و اجتماعی می شود. برخی از این امیال، الهی و نتیجه کردارهای نیک آدمی هستند. بعضی نیز شیطانی و از روی هوا و هوس هستند. از میان کردارهای زشت، آن چه عامل ناهنجاری و گناه شمرده می شود ، همان نفس امّاره است. هرگاه از « هواپرستی » سخن به میان می آید، منظور همین نفس است. هواپرستی در حقیقت، میوه تلخ غفلت زدگی و درست مقابل خداپرستی است. به عبارت دیگر، هواپرستی، پذیرش نابخردانه حکومت نفس امّاره و شیطان درون است. یعنی، تسلیم بی قید و شرط در برابر شهوات و خواسته های نفس است. بنابراین بدترین دشمن رستگاری آدمی، نفس خودبین و هوس مدار اوست. آدمی با پیروی از هواهای نفسانی، عقل را که حاکم عادل و بزرگ ترین نعمت الهی است خفه می کند و ظلمت نفس را بر نورانیت عقل غلبه می دهد و او را به اسارت فرمانده ی پایگاه هوی و هوس که شیطان است در می آورد .

 

هدف از آفرینش انسان رسیدن به کمال و سعادت می باشد، بی شک در وجود انسان، غرائز  و امیال گوناگونی است که خداوند آن ها را برای هدف تکاملی آفریده است. امّا مهم این است که اگر از حدّ ، تجاوز می کنند و پا را از گلیمشان فراتر می نهند، و بنای طغیان و یاغی گری می گذارند، عقل را زندانی کرده و بر کلّ وجود انسان حاکم می شوند و زمام اختیار را از دست او می گیرند. این همان، هواپرستی است. و هواپرستی از جمله آفت هایی است که مانع رشد و صعود انسان می شود و از تمام انواع بت پرستی خطرناک تر است، حتّی همه ی گناهان ریشه در هواپرستی دارند. ( مکارم شیرازی ، تفسیر نمونه ، ج 1 ، ص 120 ) .

اصلی ترین و تنها کاری که ما همیشه در طول زندگی خود داریم، مبارزه با نفس است. ولی غالباً به این مسئله توجّه نداریم در حالی که فقط باید یک موضوع را مراقبت کنیم و آن هم مبارزه با نفس است ولی متأسفانه در اکثر آدم ها تلقّی درستی از این معنا وجود ندارد. از این رو، انسان برای رسیدن به تعالی، باید با هوای نفس بجنگد و این مانع بزرگ را از میان بردارد. و سرکوب کردن این دشمن غدّار کار آسانی نیست بلکه نیاز به جهاد و تهذیب دارد. آن هم نه یک مرتبه و دو مرتبه، بلکه جهاد مداوم و تا آخر عمر. برای مهار کردن نفس و کنترل غرائز باید سخت بجنگیم  .

برای مبارزه و تهذیب نفس نیاز به راهنمایی هایی داریم که آن را در قرآن و روایات می بینیم . خداوند در آیات قرآنی به صراحت آدمی را از پیروی هوای نفس باز داشته و فرموده است :  یا داودُ اِنّا جَعَلناکَ خَلیفَةً فِی الارضِ فَاحکُم بَینَ النّاسِ بِالحَقِّ وَ لاتَتَّبِعِ الهَوی فَیُضِلَّکَ عَن سَبیلِ اللهِ …..  ؛ ص (38) : 26  . ای داود! ما تو را خلیفه در زمین قرار دادیم؛ پس در میان مردم به حق داوری کن ، و از هوای نفس پیروی مکن که تو را از راه خدا منحرف سازد ؛ …  .

در روایات معصومین ( علیه السّلام ) نیز به خطر هواهای نفسانی برای انسان اشاره شده است ، چنان که رسول گرامی (ص) می فرمایند : « أعدی عدُوِّکَ نفسُکَ الّتی بینَ جَنبَیکَ : بدترین دشمنت ، نفس توست که میان دو پهلوی تو قرار دارد » . ( مجلسی، بحارالانوار ، ج 70 ، ص 64 ) .

در روایتی امام علی علیه السّلام می فرمایند : ( الهوی عدوّ العقل ) هواپرستی دشمن عقل است .( انصاری ، ترجمه غرر الحکم ، ج 1 ، جمله 321، ص13) .

در جای دیگر نیز می فرمایند : « وَ اشرف ُ الغنی ترکُ المُنی . وَ کم مِن عقل ٍ اسیر ٍ تحت َ هوَی امیرٍ » . برترین بی نیازی، ترک آرزوهاست، و چه بسا عقل که اسیر فرمان روایی هوس است . (صبحی صالح ، نهج البلاغه ، حکمت 211 ، ص 506 ) .

در متون دینی ما از جمله قرآن و نهج البلاغه به این موضوع پرداخته شده و حتّی برای آن علّت هایی  آورده شده و آثار زیان بار آن ذکر و در مقابل، راهکارهایی برای مقابله و رهایی از آن بیان شده است .

تعریف انسان 9

تعریف شر 12

شر در لغت 12

شر در اصطلاح 12

اقسام شر 17

1.شر طبیعی 17

2. شر اخلاقی 18
3. شر متافیزیکی 19

نظریه‌های مختلف درباره‌ی نحوه‌ی تحقق شرور 20

1. شر، امری موهوم 20
2. خیر و شر، وجودی از سنخ معقول ثانی فلسفی 22
3. نظریه‌ی عدمی بودن شرور 23
4. وجودی بودن شرور 24

توجیه برای تحقق شرور 24

1. شر، کیفری الهی 24
2. شر، برای شناسایی خیر 25
3. شر، لازمه‌ای برای اختیار 26
4. شر، لازمهی رسیدن به خیر برتر 27

تحلیل و تفسیر وجود شرور با اوصاف الهی 28

شناخت خداوند 28

شناخت صفات خداوند 29

فصل دوم: رابطه یاد خداوند و کاهش شرور اخلاقی

چه چیز می‌تواند شرور را کم کند و یا از بین ببرد؟ 37

یاد خدا چیست؟ 38

چرا یاد خداوند می‌تواند شرور را کم کند؟ 41

آرامش ناشی از یاد خداوند چگونه به وجود می‌آید؟ 44

چگونه می‌توان با یاد خدا شرور اخلاقی را از بین برد؟ 47

دلیل انجام امور اخلاقی چیست؟ 55

فصل سوم: رابطه یاد خداوند و کاهش شرور طبیعی

چگونه می‌توان با یاد خدا شرور طبیعی را کم کرد و یا از بین برد؟ 57

شرور طبیعی‌ای که ناشی از افعال بد انسان است. 58

شرور طبیعی‌ای که ناشی از افعال انسان نیست. 63

نتیجه گیری 68

منابع 69

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

کلیات

 

ضرورت بررسی شر و کاهش دادن آن

مسئله‌ی شر یکی از درگیری‌های ذهنی انسان و یکی از مشکلاتی است که انسان‌ها زمان بسیاری است که با آن دست و پنجه نرم می‌کنند. شاید طول زمان مذکور به این دلیل است که رنج و سختی‌ای که روح انسان را درگیر خود می‌کند، بسیار آزار‌دهنده است.

درست است که بدن انسان نیز درد را متوجه می‌شود ولی پس از گذشت مدت زمانی، به دلیل اینکه مادی و زمانی است ترمیم خواهد شد اما روح به خاطر لطافتی که دارد و به این دلیل که مجرد از ماده است، مشکلات و رنج را بیشتر حس می‌کند و در عین حال چون موجود زمانی نیست، یا به مدت زمان بیشتری نیاز دارد تا جراحتی را که دیده، جبران کند و کمی از درد آن بکاهد یا این درد و رنج با او باقی خواهد ماند. به همین دلیل از دیرباز بررسی مسئله‌ی شر قابل توجه بسیاری از دانشمندان بوده است.

دانشمندان بسیاری در طول این سال‌ها در پی آن بوده‌اند که علت این رنج‌های طولانی و گاه جانکاه را پیدا کنند. تمامی این تلاش‌ها برای این است که آدمی در طول این چند سالی که در عالم ماده سکنی دارد، در آرامش به سر برد. البته زندگی در عالم ماده به دلیل محدودیت‌هایی که دارد، خود می‌تواند آزار دهنده باشد ولی می‌توان از رنج آن کاست و شاید بعضی از آن‌ها را بتوان از بین برد.

باید برای این بحث که علت این رنج‌ها چیست و از کجا آمده و یا اینکه چرا، چیزی از رنج انسان‌ها و آزاری که او می‌بیند، کم نمی‌شود به دنبال راه‌حلی بود تا این رنج‌ها کاهش یابد. انسان بالاترین موجودات است به این دلیل که داری قوه­ی عقل است و استحقاق این را دارد که در آرامش زندگی کند. او به این دلیل که دارای  قدرتی به نام عقل و انتخاب برخوردار است که این قابلیت را به او می‌دهد تا مشکلات خود را از میان بردارد. او دارای دو جنبه است، یکی روحانی و دیگری جسمانی. بعد روحانی بعدی است که می‌تواند سراسر خیر و نیکی باشد. بعد جسمانی نیز هنگامی که تحت سیطره‌ی بعد روحانی قرار گیرد، شر در آن به حداقل خواهد رسید.

پس برای آرامش انسان لازم است که به این بحث پرداخته شود و سعی کرد استرس‌ها و رنج‌های روحی آدمی را به واسطه‌ی بحث درباره‌ی این موضوع، کم کرد.

پیشینه‌ی موضوع

از آغاز خلقت، شر نیز بوده است. قتل و جنایت به دلیل صفات ناپسند در انسان وجود داشته است. در سنت اسلامی ما و بر اساس آیات قرآن قابیل به واسطه‌ی صفت حسادت و حرص، برادر خود را، که با او نزدیک‌ترین قرابت خانوادگی را داشته، از بین می‌برد.

پس پیشینه‌ی این بحث به درازای بلندی عمر انسان است. از همان سال‌ها نیز رنج ناشی از این شرور در میان انسان‌ها بوده است و به همین دلیل انسان‌ها به دنبال توجیهی برای این رنج‌ها بوده‌اند. فلاسفه نیز به صورت تخصصی‌تر و آکادمیک، شروع به صحبت در مورد این شرور کردند. به طوری که یا جواب قانع‌کننده‌ای به شر بدهند و یا علت به وجود آمدن شرور را مشخص کنند.

در حال حاضر بسیاری از تعاریف در مورد مسئله‌ی شر حذف شده و جای خود را به مصادیق داده است. این مسئله به این علت است که تعریف حدّی و رسمی از شر امکان پذیر نیست و به همین علت به تعریف مصداقی روی می‌آورند. یعنی به جای آنکه تعریفی مشخص از شر ارائه دهند، نمونه‌هایی از وجود شرور را بیان می‌کنند و یا اینکه به کلیتی بسنده می‌کنند. چنانکه جان هیک در ابتدای بخش مسئله‌ی شر در کتاب فلسفه‌ی دین، چنین می‌گوید:

«شر به رنج و آلام جسمی، آلام روحی و شرارت اخلاقی اطلاق می‌شود[1] .»

 

در بسیاری موارد، انسان سعی بر این داشته است که با بیان محدودیت‌هایی در خود و یا اموری مربوط به خداوند که خالق جهان است، به توجیه این مسئله بپردازد ولی می‌توان گفت بسیار کم‌اند فیلسوفانی که سعی کرده‌اند راه حلی برای این امر پیدا کنند، به صورتی که شرور را در جهان ریشه‌کن نماید.

در غرب، فلاسفه‌ای مانند اسپینوزا و کانت، جزو فلاسفه‌ای هستند که این امور را مورد توجه قرار دادند.

اسپینوزا در کتاب اخلاق خود چنین مطرح می‌کند که شر در انسان به دلیل عدم شناخت، به وجود می‌آیند. راه حل مبارزه با این شرور را نیز شناخت انسان عنوان می‌کند و اینکه او باید شناخت خود را بالا ببرد تا شرور کم شود. او معتقد است که عالی‌ترین خیر شناخت خداست و عالی‌ترین فضیلت این است که خدا را بشناسد.[2]

کانت نیز در این باره حرف مشابهی زده است و می‌گوید که با تشکل امتی الهی اخلاقی و به وجود آمدن حکومت خداوند در زمین، می‌توان خیر را بر شر غالب کرد و شر را از بین برد.[3]

از سوی دیگر، بعضی فلاسفه‌ی اسلامی نظیر ملاصدرا معتقدند که هر چه فاصله از مبدأ هستی بیشتر شود، شرور بیشتر خواهد شد. به این دلیل که حیث امکان در این موجودات بیشتر است. (البته این نوع شر، شر متافیزیکی است که هرچند در این نوشته در ذیل انواع شرور خواهد آمد ولی مورد بحث نیست.)[4]

برتری‌ای که نظر ارائه شده در این تحقیق دارد این است که تنها در این باره نظر کلی‌ای ارائه نشده، بلکه هم در ادیان و هم در فلسفه، به صورت جزئی راهکار ارائه شده و با نشان دادن شرور اخلاقی و راه‌های جلوگیری از آن به صورت مصداقی، سعی بر هر چه کاربردی‌تر شدن این نظر داشته است. این پایان­نامه در پی آن است تا راه­حلی برای از بین بردن و یا کم کردن شرور ارائه دهد که علاوه بر دانشجویان فلسفه­ی دین و کسانی که فلسفه خوانده­اند برای همه­ی اقشار قابل استفاده باشد. بنابراین در آن از استدلال­هایی با الفاظ تخصصی کمتر استفاده شده. این به این معنا نیست که از استدلال استفاده نشده است بلکه استدلالهایی است که برای تمامی افراد قابل استفاده است. این راه در پاره­ای از کتب مربوط به فلسفه­ی دین نیز استفاده شده است و دلیل آن هم این است که موضوعات فلسفه­ی دین، موضوعاتی است که ذهن بسیاری از افراد جامعه را به خود مشغول میکند.

پیشینه‌ی تحقیقی موضوع

چنانچه در پایان نامه‌ها یا کتب نگاه کرده‌ شد، نه پایان نامه‌ای و نه کتابی با این موضوع نگارش نشده است ولی به طور کلی مقالات و کتبی با موضوع شر موجود است. پایان نامه­هایی نیز در این زمینه موجود است ولی اکثریت آنها مسئله­ی شر را تبیین کرده­ یا از دیدگاه فلاسفه­ی مختلف بررسی کرده­اند. برای نمونه «مسئله­ی شر از دیدگاه جی ال مکی و نقد و بررسی آن از دیدگاه فلاسفه­ی اسلامی» یا «نظام احسن و شرور». در حالیکه در این پایان­نامه سعی بر آن است که راه­حلی برای شرور ارائه شود.

مفروضات

مفروضات در این پایان نامه واژه‌هایی همچون خدا و انسان است. مفهوم انسان و وجود خداوند جزو مواردی است که ما به صورت پیش فرض آن را قبول داریم. مفهوم انسان را چون خود انسان هستیم درک میکنیم. در مورد وجود خداوند نیز چون خالق برای جهان امری لازم است و نبود آن را نمی­توان تصور کرد (مانند نبود علت است).

فرضیه

• یاد خداوند از بین برنده‌ی شرور اخلاقی و کاهش دهنده‌ی شرور طبیعی است.

توضیح: در جهان شرور بسیاری وجود دارد که یا ناخواسته انسان سبب بروز آن شر می‌شود و یا اینکه مستقیماً به انسان مربوط است. فیلسوفان به ویژه فیلسوفان دین در این مورد نظریاتی داده‌اند یا تحقیقاتی به عمل آمده است. این تحقیقات یا مورد را به خدا و صفات او نسبت داده‌اند تا آنجا که میان صفات الهی چون حکمت، عدالت و خیرخواهی خداوند با شرآفرینی تضاد و تنافی دیده‌اند و یا برای آنکه اختیار انسان را محدود نکنند گفته‌اند که لازمه‌ی اختیار، وجود بعضی شرور است.

البته هیچ کدام از این توجیه‌ها و راه حل‌هایی که در فصل اول خواهد آمد، جوابی برای مسئله‌ی شر نداشتند و اگر به جوابی هم رسیده‌اند، نتوانسته این شرور را کم کند. در حالی که می‌توان به وسیله‌ی خودشناسی یا برهان‌های درونی به این مسئله رسید که یاد خداوند می‌تواند بسیاری از شرور را کاهش دهد.

انسان دارای صفت اختیار هست، اما یاد خداوند سبب می‌شود که اختیار در انسان دارای چنان قدرتی شود که ایجاد کننده‌ی شر نباشد و تنها از این صفت در جهت خیر استفاده کرد و در مرحله‌ی بعد خودسازی‌ای برای او ایجاد می‌شود که می‌تواند از راه یاری رساندن به دیگران مانع از شروری شود که به وسیله‌ی آن‌ها امکان وقوع دارد. حتی در مرحله‌ی بالاتر می‌توان اثبات کرد که یاد خداوند در پیش نیامدن آنچه شرور طبیعی خوانده می‌شود، مؤثر است. هم به صورت عقلی و هم نقلی می‌توان این امر را اثبات کرد که با رعایت موارد اخلاقی (که همان اموری هستند که باعث ایجاد خیر می‌شوند)، افراد دیگر نیز در جامعه از انجام اموری که منتهی به شر می‌شوند خودداری کنند.

یاد خداوند به این دلیل از بین برنده و یا کاهنده‌ی شرور است که او خالق تمامی موجودات است و این وصف را تمامی ادیان و عقاید قبول دارند. البته این صفت یکی از 9 صفتی است که همه مشترکاً آن را قبول دارند. صفت دیگر لاتناهی بودن است. هنگامی که موجودی لاتناهی باشد، باید تمام اوصاف را به طور کامل دارا باشد. به این دلیل که در جایی که صفتی را ناقص داشته باشد، یعنی او دارای مرزی است و در آنجا متوقف شده است. پس هیچ صفتی در او ناتمام نیست.

یک مطلب دیگر :

با این صفات، خیر بودن و خیرخواهی نیز در خداوند (علت‌العلل یا واجب‌الوجود) به صورت کامل وجود دارد به این معنی که او هم خود تمامی کارهایش خیر محض است و هم وضع کننده‌ی قوانینی است که آن قوانین، سبب به وجود آمدن خیر می‌شوند.

به همین علت اگر انسان به یاد خیر محض باشد، به این معنا که نسبت به او شناخت داشته باشد و از قوانینی که او گذاشته، تبعیت کند، نه تنها مرتکب شری نخواهد شد، بلکه سبب گسترش خیر می‌شود. به این معنی که دیگران را نیز می‌تواند از انجام شرور بازدارد.

سؤال اصلی و فرعی

سؤال اصلی این است که: یاد خداوند چه تأثیری در کاهش یا از میان بردن شرور میان انسان‌ها دارد؟ این سؤال همان پرسشی است که فرضیه‌ی تحقیق آن را شامل می‌شود و به آن پاسخ می‌گوید.

سؤالات فرعی موجود در این تحقیق شامل موارد زیر هستند:

1. شر چیست؟ انواع شر کدام است؟
2. شر چه نسبتی با آفریده های خداوند عالم، قادر و خیرخواه دارد؟
3. انواع شرور با انسان چه نسبتی دارد؟
4. چه ارتباطی بین افعال انسان و اراده‌ی خداوند و طبیعت وجود دارد؟
5. یاد خدا چیست؟
6. خیرخواهی مطلق خداوند به چه معناست؟

کلید واژه‌ها

کلید واژه‌های مرتبط با این موضوع عبارتند از سه مفهوم شر، صفات خداوند، ابعاد انسان.

هر کدام از این سه واژه در این بحث باید تعریف شوند. هر چند معمولاً تعریف خاصی از شر ارائه داده نمی‌شود و بیشتر فلاسفه تنها به تعریف مصداقی آن بسنده کرده‌اند ولی با همین توضیحات می‌توان تعریفی کلی از شر ارائه داد که مفهومی از آن در ذهن ما بیاید.

در مورد ابعاد وجودی انسان نیز به این دلیل که شر میان انسان‌ها معنی پیدا می‌کند، می‌بایست تعریفی نیز از ابعاد او ارائه می‌شد تا نشان دهد شر بر چه بعدی از انسان داخل می­شود.

در مورد شناخت صفات خداوند نیز که مهم‌ترین عضو این مجموعه مفاهیم بود، باید صفات او را مورد بررسی قرار داد تا با شناخت اوصاف او به وجود او و چگونگی وجود او و تأثیر یاد او بر کاهش شرور پی ببریم.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فصل اول

 

تعاریف و نظریات

 

مقدمه

مواجه شدن با مسئله‌ی خیر و شر از دیر زمان برای انسان وجود داشته است اما توجه انسان بیشتر به مسئله‌ی شر معطوف شده است. به این دلیل که روند جهان و زندگی انسان به صورت عادی مطابق با خیر است اما شر به نوعی یک پیچیدگی و یک ناهماهنگی در این جهان است که باعث می‌شود در انسان ایجاد رنج کند و در پی آن سؤال‌هایی برای انسان ایجاد کند. غیر از این موارد، شر رنج عمیقی را در درون انسان به وجود می‌آورد. بعضی از این رنج‌ها چنان تأثیرات عمیقی بر روی روح و روان انسان می‌گذارد، که بی تفاوت بودن و یا گذشتن از آن کار بسیار دشوار و گاهی غیر ممکن است.

مردم بر این باور بوده‌اند که اگر موجودی برتر در عالم وجود دارد و بر کارهای ما نظارت دارد به چه دلیل باید ما در رنج به سر ببریم؟ اگر آن موجود برتر دارای صفات پسندیده‌ای چون خیرخواهی است، چرا باید افراد موجود در این جهان را در رنج ببیند؟ و سؤال‌هایی از این دست انسان‌ها را درگیر مسئله‌ی شرور می‌کند.

طبیعتاً همان طور که شر ذهن مردم عادی را به خود مشغول کرده است، ذهن حکما و بزرگان و فلاسفه را نیز به خود مشغول کرده و آن‌ها بر این شدند که جواب‌های تخصصی‌تر و طبقه‌بندی شده‌ای به آن بدهند. این گونه جوابها مبتنی بر نظریه‌ی عدالت خداوند یعنی باور به دادگری او است. این جواب‌ها اغلب می‌کوشد تا جواب قانع‌کننده‌ای برای مسئله‌ی شر بیابد زیرا در این نظریه دادگری و عدل خداوند به صورت پیش‌فرض پذیرفته‌شده است و تنها توجیهی برای وجود شرور یا منشأ آن نیاز دارد. جان هیک در کتاب فلسفه‌ی دین خود در توضیح عدل الهی یا همان تئودیسی چنین عنوان می‌کند که لایب نیتس این واژه را از دو واژه‌ی یونانی Theos (خدا) و Dike (عادل) ساخته است. این واژه اصطلاحی است برای کوشش‌هایی که برای حل مسئله‌ی شر به انجام رسیده است[5]. چنانچه مشخص است در این نظریه عدالت و دادگری خداوند به صورت پیش فرض پذیرفته شده است.

کهن‌ترین متن دینی که در آن مسئله‌ی شر مطرح شده، در آیین هندو، ریگ­ودا- سامهیتا است. این اثر که قدمت آن به 12 یا 15 قرن پیش از میلاد می‌رسد، با توهم خواندن شر به پاسخ آن پرداخته است.

یکی دیگر از آثار قدیمی و دینی که به توجیه مسئله‌ی شر پرداخته، اوستا است، که قدمت آن حدوداً به دو قرن پیش از میلاد می‌رسد. این متن دینی به جای پاسخ گویی به شبهه‌ی شر، تسلیم آن شده و شر را به خدایی دیگر به نام «اهریمن» در مقابل (و در عرض) خدای خیرخواه (یزدان) نسبت می‌دهد[6].[7] در آئین مانی نیز دیدگاه دوگانه انگار وجود دارد.

شهید مطهری در کتاب عدل الهی خود چنین می‌گوید:

«آئین زردشت به حسب مدارک تاریخی از نظر خالقیت، کاملاً ثنوی بوده است … مطابق این فکر، هر چند هستی دو ریشه‌ای نیست ولی دو شاخه‌ای است، یعنی هستی که از آهورامزدا آغاز می‌گردد به دو شاخه منشعب می‌شود، شاخه‌ی نیک که عبارت است از سپنت‌مئینو و آثار نیکش و شاخه‌ی بد که عبارت است از انگره‌مئینو و همه‌ی آفریده‌ها و آثار بدش.»[8]

در این‌جا چنین نشان داده می‌شود که به طور کامل خالق خیر را از خالق شر متمایز کرده‌اند. این شاید ابتدائی‌ترین راه برای توجیه شرور بوده است.