2-2-1 نور در قرآن                                                                        28

2-2-2 رنگ در قرآن                                                                      32

2-2-3 نور در کلام ائمه اطهار و بزرگان دین                                            33

2-2-4 رنگ در کلام ائمه اطهار و بزرگان دین                                          34

2-3رنگ و نور در حکمت اسلامی و ادبیات ایران                                       39

2-3-1 حکمت اسلامی و رنگ و نور از نظر حکما و عرفا                               39

2-3-1-1 رنگ و نور در مکتب اشراق                                                   42

2-3-1-2 رنگ و نور در کبرویه                                                          47

2-3-1-3 رنگ و نور از منظر نجم رازی                                                 53

2-3-2 نور و رنگ در ادبیات اسلامی                                                     57

2-4 کیفیت رنگ و جایگاه نور در نگارگری ایران                                        60

2-4-1 اندیشه و بینش نگارگری ایرانی                                                  61

2-4-2 چگونگی کاربرد رنگ در آثار نگارگری                                           64

2-4-3 جایگاه نور در نگارگری ایرانی _اسلامی                                         70

مؤلّفه‌های تحقیق                                                                           73

فصل سوم: تحولات نگارگری پس از نیمه عصر صفوی تا معاصر                74

3-1 تحولات غرب بر نگارگری ایران                                                      74

3-1-1 نگرش تفکرات غربی در هنر                                                      75

3-1-2 دوره صفوی                                                                        83

3-1-2-1 مقدمه‌ای از اوایل صفوی تا عصر شاه‌عباس(مکتب اصفهان)                83

3-1-2-2 دوره عصر شاه‌عباس و پیدایش مکتب اصفهان                              88

3-1-3 دوره افشاریه، زندیه و قاجار                                                      97

3-1-4 دوره پهلوی و 100 سال اخیر                                                    106

3-2 پیدایش مدرسه صنایع مستظرفه و تاثیرات آن در نگارگری جدید              113

3-2-1 تاثیر هنری مکتب کمال‌الملک در نقاشی ایران                                 114

3-2-2 مکتب سقاخانه و تاثیر آن بر نگارگری معاصر                                   116

3-2-3 پیدایش حوزه جدید نگارگری و ویژگی‌های آن‌ها                               117

3-2-3-1 مدرسه قدیمه                                                                  118

3-2-3-2 هنرستان اصفهان                                                               120

3-2-3-3 هنرمندان تهران                                                                122

3-2-3-4 هنرمندان مشهد                                                                124

مؤلّفه‌های تحقیق                                                                           125

فصل چهارم: بازشناسی رنگ و نور در تحلیل آثار                                  126

4-1 ویژگی رنگ و نور در آثار استاد محمود فرشچیان                                 126

4-2 ویژگی رنگ و نور در آثار استاد حسین بهزاد                                      143

4-3 ویژگی رنگ و نور در آثار استاد محمدباقر آقامیری                                153

4-4 ویژگی رنگ و نور در آثار استاد مجید مهرگان                                     163

4-5 ویژگی رنگ و نور در آثار استاد اردشیر مجرد تاکستانی                          172

مؤلّفه‌های تحقیق                                                                           181

آزمون فرضیه‌ها                                                                             182

نتیجه‌گیری                                                                                 183

گزارش کار عملی                                                                           185

معرفی ابزار و مواد استفاده شده                                                          190

منابع                                                                                         191

منابع تصویر                                                                                 200

پیوست                                                                                      –

یک مطلب دیگر :

مقدمه:

نور، در هنر ایران، قبل از ورود اسلام نقش مهمی ایفا می‌کند. در فرهنگ زرتشتیان، مزدک‌ها و مانوی‌ها، نور عنصری هستی‌بخش است که تمامی موجودات، از آن کسب فیض می‌کنند و به رشد و نمو و حرکت خود ادامه می‌دهند. در این فرهنگ، اهورامزدا به منزله‌ی روشنیِ بیکران و رنگ، اولین دختر نور است. پس از ورود اسلام به سرزمین ایران، تفکّر اسلامی باعث تکامل هر چه بیشتر فرهنگ و هنر گردید. در تفکّر اسلامی نیز نور، به مثابه حق و حقیقت است و نماد خوبی، پاکی و نیکی به شمار می‌رود. همچنین بحث رنگ در این سنت مقدس، جایگاهی بس ویژه دارد و بارها در قرآن کریم بدان اشاره شده است.

در سده‌های ششم و هفتم هجری قمری، شیخ شهاب‌الدین سهروردی، نجم‌الدین کبری و نجم رازی، به مفهوم نور و رنگ در باور اشراقی خود پرداختند. چنانکه تأثیر این تفکّرات، در هنر هنرمند ایرانی به خوبی مشخص است و «نگارگر در اثر خویش، دنیایی خیالی، بدون سایه و غرق در نور را ترسیم می‌کند و رنگ‌ها نیز در نگارگری با عدم تبعیت از رنگ‌های جهان مادی، روایتگر عالمی دیگر و جهانی فراترند»(خوش‌نظر و رجبی، 1388a، 70).

تأثیر دیگری که در هنر هنرمند معاصر ایران، مشاهده می‌شود؛ تأثیر تفکّر غربی است. تأثیر این تفکّر بر هنر ایران، از زمانی شروع شد که راه رفت و آمد اروپاییان به ایران باز گردید. فکر هنرمند ایرانی جنبه‌ی مادی‌گرایی به خود گرفت و از تفکّر معنوی دور شد. بازتاب نور، نیز در اثر هنرمند ایرانی تغییر کرده و یک نقطه‌ای شد. رنگ، دیگر آن درخشندگی سابق را نداشت و بیشتر، برای القای جهان مادی به‌کار می‌رفت.

در دهه‌های اخیر، هنرمندانی به پا خاسته و به شیوه‌های متفاوت و رنج مقدس خود، هنر ایرانی را احیا کردند. به یقین، استادانی چون ‌هادی تجویدی، حسیـن بـهزاد، حاج حسیـن مصـور‌الملکی، ابوطالب مقـیمی، محمدعلی زاویه، عـلی مطـیع، محـمود فرشـچـیان، هـوشنگ جزی‌زاده، محمدباقر آقامیری، عـباس جمال‌پور، مجید مهرگان، اردشیر مجرد تاکستانی و… از چهره‌های ماندگار، گران‌قدر و ارزندۀ هنر نگارگری معاصر ایران می‌باشند که سهم والایی در احیا و تجدید عظمت این هنر دارند. چنانکه این هنر ایرانی را می‌توان در آثارشان مشاهده کرد. البته برخی به اشتباه، گمان کرده‌اند هنرمندان مکتب سقاخانه، میراث‌دار این هنر هستند که در این پایان‌نامه، اشاره‌ای مختصر به آن می‌شود.

فصل اول این پایان‌نامه، با عنوان “کلیات پژوهش”، به ادبیات نظری و ضرورت تحقیق پرداخته و اهداف تحقیق نیز، مسیر آن را مشخص می‌کند. فصل دوم با عنوان “بررسی رنگ و نور در نگارگری اسلامی ایران”، ابتدا به مبانی نظری واژگان ضروری اشاره دارد و در ادامه، رنگ و نور در قرآن، گفتار بزرگان دین، مکتب اشراق سهروردی، مکتب کبرویه نجم‌الدین کبری و نجم رازی بررسی شده، سپس رنگ و نور در ادبیات ایران مورد مطالعه قرار می‌گیرد. فصل سوم، با عنوان “تحولات نگارگری پس از نیمه عصر صفوی تا معاصر”، تحولات نگارگری، از نیمه عصر صفوی تا دوران معاصر بررسی می‌شود و اشاره‌ای دارد به پیدایش مدرسه مستظرفه و نقشی که در این تحولات داشته است. فصل چهارم، با عنوان “بازشناسی رنگ و نور در تحلیل آثار” به تحلیل دو جزء به هم وابسته، یعنی رنگ و نور، در تعدادی از آثار حسین بهزاد، محـمود فرشـچـیان، محمدباقر آقامیری، مجید مهرگان و اردشیر مجرد تاکستانی می‌پردازد. تحلیل آثار در این فصل از طریق مصاحبه با چند تن از نگارگران صورت می‌گیرد و امید است این پژوهش، مفید واقع شود.

فصل اول: کلیات پژوهش

-1 بیان مسئله

از منظر فیزیک، “نور” امواج الکترومنیتیک (انرژی خورشیدی) است که دارای طول موج و طیف‌های مرئی و نامرئی هستند(براگ، 1362). در نگره‌ی نقاشان (کلاسیک) غرب، نور عنصری فیزیکی است که برای نشان دادن اشیاء غرق در تاریکی، از آن بهره می‌گیرند. اما در نگره‌ی هنرمند شرقی، همه‌ی اشیاء در نور غرقند و منبع نور واحد وجود ندارد.

از نظر نگارگر ایرانی اسلامی، هر شیء از افاضه وجود بهره‌مند است زیرا خدا نور مطلق آسمان و زمین است؛[1] و از نگاه عرفای مسلمان همانند مولانا، نور را چنین تعبیر می‌کنند:

هرکه را باشـد زدیده فتح باب              او به هر ذره بـبینـد آفـتاب

هم ببیند نقش و هم نقاش را              فرش دولت را و هم فراش را

مولوی

در هنر اسلامی رنگ‌ها راه و وسیله‌ای برای نمایش نور هستند. در نظر نقاشان ایرانی رنگ پیوند لطیفی با عالم ملکوت پیدا می‏‌کند، چنانکه آن‌ها سعی کرده‌اند به وسیله رنگ‌ها و آشنا شدن با عوالم نورانی، با عالم ملکوت پیوند نزدیک داشته باشند(آیت‌اللهی، 1377).

همان‌گونه که مطالعۀ نور و رنگ در اروپا، ابتدا حوزه‌های فلسفی، علم و فیزیک را در بر می‌گیرد، سپس به وادی هنر و زیبایی‌شناسی وارد می‌شود، در جهان اسلام نیز، بررسی نور و رنگ شامل حوزه‌های علمی، حکمی، عرفانی و زیبایی‌شناسانه می‌شود. با این تفاوت که مطالعۀ نور و رنگ در همۀ حوزه‌ها، تحت سیطرۀ حکمت اسلامی است و جدایی این حوزه‌‌ها، به سادگی ممکن نیست.

مورد دیگری که مطرح است زمان ورود اروپائیان به ایران است که فکر هنرمند ایرانی را تحت تأثیر خود قرار داد و این تأثیر در دوره‌های تاریخی متمادی ادامه پیدا کرد تا اینکه در زمان حاضر با پیشرفت تکنولوژی و ارتباط آسان با کشورهای غربی، منجر شد که تأثیر قابل ملاحظه‌ای در همه عرصه‌ها مخصوصاً در نقاشی ایرانی بگذارد.