2.1.2. اصول و مراتب تهذیب.. 18

2.1.2.1. فضایل و رذایل اخلاقی.. 18

2.1.2.2. ارادۀ انسان و تهذیب… 18

2.1.2.3. امکان تهذیب… 19

2.1.3. امور اساسی در تهذیب.. 19

2.1.3.1. معنای نفس و مراتب آن.. 19

2.1.3.2. ارکان چهارگانۀ سلوک… 21

2.1.3.3. جهاد با نفس…. 22

2.1.3.4. خودشناسی و معرفت نفس…. 22

2.1.3.5. حالات جسم و روح.. 23

2.1.3.6. خداشناسی و معرفت نفس…. 23

2.1.4. عوامل مؤثر در تهذیب نفس.. 24

2.1.4.1. ایمان به خدا 24

2.1.4.2. عبادت و بندگی خدا 24

2.1.4.3. دوستی و عشق به خدا 24

2.1.4.4 توکّل به خدا 24

2.1.4.5. عقل و دانش در مسیر تهذیب… 25

2.1.4.6. استاد و راهنما در تهذیب… 25

2.1.4.7. اخلاص در تهذیب… 25

2.1.4.8. عوامل دیگر. 25

2.1.5. موانع تهذیب نفس.. 26

2.1.5.1. گناه. 26

2.1.5.2. خودخواهی و حبّ نفس….26

 

2.1.5.3. حبّ دنیا 26

2.1.5.4. ظلم و ستم.. 27

2.1.5.5. خشم و غضب… 28

2.1.5.6. موانع دیگر. 28

2.1.6. نتایج و آثار تهذیب نفس.. 28

2.1.6.1. آرامش روحی و روانی.. 28

2.1.6.2. حال خوش…. 28

 

2.1.6.3. یقین.. 28

2.1.6.4. قرب و خشنودی خدا 28

2.2. معرفی کتاب وظایف قلوب «الهدایة الی فرائض القلوب» 29

2.2.1. تاریخ نگارش وظایف قلوب. 29

2.2.2. هدف کتاب وظایف قلوب. 29

2.2.3. تمایز کتاب وظایف قلوب از سایر کتب اخلاقی. 31

2.2.4. ساختار کتاب وظایف قلوب. 31

2.2.5. شیوۀ ترتیب منازل در وظایف قلوب. 32

2.2.6. غایت تهذیب اخلاق در وظایف قلوب. 33

روش عرفانی/ فلسفی در وظایف قلوب. 33

2.3. معرفی کتاب «اوصاف الاشراف» 35

2.3.1. معرفی اوصاف الاشراف. 35

2.3.2. پیشینۀ اوصاف الاشراف. 36

2.3.3. تفاوت «اخلاق ناصری» با «اوصاف الاشراف» 38

2.3.4. علّت تألیف اوصاف الاشراف از نگاه دیگران. 44

2.3.5. آثار مثبت اوصاف الاشراف. 46

2.3.6. تعداد و ترتیب منازل یا مقامات در اوصاف الاشراف. 46

2.3.7. منزل، مقام و درجۀ اهل سلوک در اوصاف الاشراف. 47

فصل سوم:  تهذیب اخلاق از منظر ابن‌پقوده 49

3.1. معرّفی نمایندۀ اخلاق یهودی در این پژوهش (بحیّه ابن‌پقوده) 50

3.1.1. زندگی بحیّه ابن‌پقوده 50

3.1.2. آثار ابن‌پقوده 50

3.1.3. محتوای «وظایف قلوب» 51

3.1.4. وظایف انسان از دیدگاه ابن‌پقوده 51

3.1.5. علّت تألیف رساله از زبان مولّف.. 51

3.1.6. علت نامگذاری کتاب از نگاه پژوهشگران. 52

3.1.7. شناخت وحدانیّت خدا در اندیشۀ ابن‌پقوده 52

3.1.8. طبیعت و وظیفۀ انسان. 53

3.1.9. رابطۀ عقل و شریعت در اندیشۀ ابن‌پقوده 53

3.1.10. نیّت قبل از وظایف قلب.. 54

3.2. تهذیب اخلاق از منظر ابن‌پقوده 54

فصل چهارم:  تهذیب اخلاق از منظر خواجه نصیرالدین طوسی. 58

4.1. معرفی نمایندة اخلاق اسلامی در این پژوهش (خواجه نصیرالدین طوسی) 59

4.1.1. اساتید خواجه 60

4.1.2. خواجه نصیر در قلاع اسماعیلیّه 60

4.1.2. خواجه نصیر در دربار مغولان. 62

4.1.4. فعالیت‌های علمی خواجه نصیر 63

4.1.5. شاگردان خواجه نصیر 65

یک مطلب دیگر :

4.1.6. آثار خواجه نصیر 66

4.2. تهذیب اخلاق از منظر خواجه 68

فصل پنجم:  بررسی تطبیقی شیوه‌های مشترک سلوک در تهذیب نفس از نگاه دو اندیشمند. 71

5.1. تطبیق و مقایسۀ دو کتاب.. 73

5.2. تطبیق و مقایسۀ دو نویسنده 75

5.3. بررسی تطبیقی تهذیب اخلاق در دو اثر (اوصاف الاشراف و وظایف قلوب) 77

5.3.1. دیدگاه‌های ابن‌پقوده و خواجه نصیر طوسی در باب توحید. 78

5.3.1.1. دیدگاه ابن‌پقوده در باب توحید.. 78

5.3.1.2. دیدگاه خواجه نصیر در باب توحید.. 80

5.3.1.2.1. اتحّاد از نظر خواجه نصیر. 80

5.3.1.2.2. وحدت از نگاه خواجه نصیر. 81

5.3.2. دیدگاه‌های ابن‌پقوده و خواجه نصیر در باب اطاعت و فرمان برداری از خدا 82

5.3.2.1. دیدگاه ابن‌پقوده در باب اطاعت… 82

5.3.2.2. دیدگاه خواجه نصیرالدین طوسی در باب تسلیم (اطاعت). 89

5.3.3. دیدگاه‌های ابن‌پقوده و خواجه نصیر در باب توکّل. 90

5.3.3.1. دیدگاه ابن‌پقوده در باب توکّل 90

5.3.3.2. دیدگاه‌های خواجه نصیر دربارۀ توکّل.. 92

5.4.1. دیدگاه‌های ابن‌پقوده و خواجه نصیر در باب اخلاص.. 100

5.4.1.1. دیدگاه ابن‌پقوده در باب اخلاص….. 100

5.4.1.2. دیدگاه خواجه نصیر دربارۀ اخلاص….. 104

5.5.1. دیدگاه‌های ابن‌پقوده و خواجه نصیر دربارۀ توبه 105

5.5.1.1. دیدگاه ابن‌پقوده دربارۀ توبه. 105

5.5.1.2. دیدگاه خواجه نصیر طوسی دربارۀ توبه. 112

5.3.6. دیدگاه‌های ابن‌پقوده و خواجه در باب محاسبۀ نفس.. 117

5.3.6.1. دیدگاه ابن‌پقوده دربارۀ محاسبۀ نفس…. 117

5.3.6.2. دیدگاه خواجه نصیر در باب محاسبۀ نفس…. 119

5.3.7. دیدگاه‌های ابن‌پقوده و خواجه نصیر در باب زهد. 121

5.3.7.1. دیدگاه ابن‌پقوده در باب زهد.. 121

5.3.7.2. دیدگاه خواجه نصیر در باب زهد.. 126

5.3.8. دیدگاه‌های ابن‌پقوده و خواجه نصیر در باب محبّت و دوستی خدا 127

5.3.8.1. دیدگاه ابن‌پقوده در باب محبّت… 127

5.3.8.2. دیدگاه خواجه نصیر در باب محبّت… 130

نتیجه‌‌گیری. 134

پی نوشت‌ها 135

منابع و مآخذ. 146

الف) منابع فارسی. 146

ب) منابع عربی. 147

ج) منابع انگلیسی. 148

 

چکیده

در آغاز بر این گمان بودم که تهذیب اخلاق در یهودیت و اسلام، همان گونه متفاوت است که این دو دین در عرصة اجتماعی در طول تاریخ بوده‌اند. این پژوهش در بررسی این مسأله بر آن بود که دریابد تفاوت‌‌ها و یا شباهت‌های تهذیب اخلاق میان یهودیت و اسلام از منظر نخبگان دینی هر یک از این دو دین تا چه اندازه است. از این‌رو از هر کدام، یک اندیشمند و یک کتاب برکزیدم: ابن‌پقودۀ یهودی با اثر ماندگارش «الهدایة الی فرائض القلوب» و خواجه نصیرالدین طوسی مسلمان با کتاب کوچک امّا پرمایه‌اش «اوصاف الاشراف».

در این زمینه از شیوۀ تطبیق و مقایسه، میان این دو کتاب اخلاقی بهره بردم. هر دو اندیشمند، به موضوعات مشترکی پرداخته‌اند؛ که عمدة آن‌ها عبارتند از: «توحید»، «اطاعت و تسلیم در برابر امر خدا»، «توکّل»، «اخلاص»، «توبه»، «زهد»، «محاسبۀ نفس» و در نهایت «عشق به خدا».

در مجموع با سامان دادن این مقاله در پنج فصل، این نتیجه به دست آمد که شیوه‌های تهذیب اخلاق در هر دو کتاب، شباهت‌های جالب و قابل توجهی دارند و تفاوت‌ها آن‌چنان نیست که در آغاز گمان می‌شد.

کلیدواژه­ها:

تهذیب اخلاق، وظایف قلوب، اوصاف الاشراف، ابن‌پقوده، خواجه نصیرالدین طوسی.

فصل اول:
کلیّات

 

مقدمه

(قد افلح من زَکَّها)[7]

آدمیان به حکم فطرت خداجو و کمال‌طلب خویش در پی تعالی و معنویتند و برای گریز از گزند روزمرگی و تعلقات مادی، راهی می­جویند و پناهی می­طلبند.

در این میان، تهذیب نفس و انس با خالق یکتا، بهترین درمان زخم‌هایی است که روح کمال‌جوی مردمان دنیا‌زده و خسته از تکاثر دنیوی بدان‌ها دچار شده است.

از مهم‌ترین دغدغه‌های بشرِ امروز، پاک‌سازی هوا از آلاینده‌هایی است که سلامت جسم انسان را به خطر انداخته است؛ اما تهذیب روان و پاک‌سازی روح بشر از اخلاق نامطلوب، چه سهمی از دغدغه‌ها و نگرانی‌های آدمیان دارد؟!