1ـ1ـ7ـ2. عدالت و قسط.. 29

1ـ1ـ7ـ3. عدالت و انصاف.. 30

1ـ1ـ7ـ4.  عدالت و مساوات.. 31

1ـ1ـ7ـ5. عدالت و احسان. 32

1ـ1ـ8. موضوع و قلمرو عدالت: 34

1ـ1ـ9. اقسام عدالت… 37

گفتار دوم: اصول ومبانی عدالت

1ـ2ـ1. ملاک و مرجع تشخیص عدالت در فقه. 43

1ـ2ـ1ـ1. نظریه عدالت عرفی مطلق.. 43

1ـ2ـ1ـ2. نظریه عدالت شرعی مقیّد. 45

1ـ2ـ2. ذاتی یا عرضی بودن عدالت… 47

1ـ2ـ3. اطلاق و نسبیّت عدالت و رابطه آن با خاتمیّت دین اسلام. 48

 

1ـ2ـ4. ثبات و تغییر احکام اسلام. 51

1ـ2ـ5. ثبات و تغییر مصادیق عدالت و ظلم در قلمرو زمان و مکان. 52

1ـ2ـ6. منشأ تغییر در مصداق عدالت و تأثیر آن بر حکم شارع. 54

فصل دوم: قاعده فقهی عدالت

گفتار اول: قواعد فقهی

2ـ1ـ1. معنای اصطلاحی قاعده 63

2ـ1ـ2. معنای اصطلاحی فقه. 63

2ـ1ـ3. تعریف قاعده فقهی از دیدگاه صاحب نظران شیعی.. 63

2ـ1ـ4. تعریف قاعده فقهی از دیدگاه صاحب نظران اهل سنت… 66

2ـ1ـ5. تفاوت قاعده فقهی و قاعده اصولی از نظر فقهای شیعه و اهل سنت… 67

2ـ1ـ6. منابع قواعد فقهی از دیدگاه شیعه. 70

2ـ1ـ7. منابع قواعد فقهی از دیدگاه اهل سنت… 71

2ـ1ـ8. نقش و ویژگی های قواعد فقهی.. 73

2ـ1ـ9. معیار قواعد فقهی و تطبیق آن بر عدالت… 75

2ـ1ـ10.عدالت به مثابه ی قاعده فقهی.. 77

2ـ1ـ10ـ1. تفسیر عدالت به عدل وانصاف.. 78

2ـ1ـ10ـ2. تفسیر عدالت به اجرای حق.. 79

2ـ1ـ10ـ3. تفسیر عدالت به مصدر استنباط.. 80

2ـ1ـ11. اهمیت عدالت به عنوان قاعده فقهی.. 83

گفتار دوم: مستندات قاعده عدالت

2ـ2ـ1. مستندات قاعده عدالت… 87

2ـ2ـ1ـ1. عدالت در آیات الهی.. 88

2ـ2ـ1ـ2. عدالت در سنت الهی.. 91

2ـ2ـ1ـ3. بررسی عدالت از نگاه عقل.. 93

2ـ2ـ1ـ4. بررسی عدالت در سیره عقلا.. 94

2ـ2ـ1ـ5. ادعای اجماع پیرامون قاعده عدالت.. 96

2ـ2ـ2. ادله مخالفان ثبوت قاعده عدالت… 98

2ـ2ـ2ـ1. عدم دلالت آیات الهی بر قاعده عدالت.. 98

2ـ2ـ2ـ2. عدم دلالت روایات بر قاعده عدالت.. 101

یک مطلب دیگر :

2ـ2ـ2ـ3. قاعده عدالت باعث هرج و مرج می‌شود 105

2ـ2ـ2ـ4.  قاعده عدالت، نفی ثبات احکام اسلام را در بردارد 105

2ـ2ـ2ـ5. روایات، مستند حکم فقهی است نه قاعده عدالت.. 106

2ـ2ـ3. کاربرد عدالت به فرض قاعده بودن. 107

استنباط و کشف احکام فقهی.. 107

فصل سوم: رابطه عدالت به مثابه قاعده فقهی با احکام اولیه و دیگر قواعد فقهی

گفتار اول:رابطه عدالت با احکام اولیه

3ـ1ـ1. عدالت؛ رهیافتی به مقاصد الشریعة. 115

3ـ1ـ2. عدالت؛ حكومت بر احكام اولیه. 116

3ـ1ـ3. عدالت؛ رفع تعارض با طرح برخی از روایات… 119

3ـ1ـ4. عدالت؛ انصراف یا تحدید شمول مطلقات و عمومات… 120

3ـ1ـ5. عدالت؛ و كاربردی غیر فقهی.. 124

عدالت معیار اجرای احكام و اداره حكومت اسلامی.. 124

گفتار دوم: رابطه قاعده عدالت با دیگر قواعد فقهی

3ـ2ـ1. رابطه قاعده عدالت با قاعده عدل و انصاف… 131

3ـ2ـ2. رابطه قاعده عدالت با قاعده نفی ظلم. 135

3ـ2ـ3. رابطه قاعده عدالت با قاعده لاضرر. 136

3ـ2ـ4. رابطه قاعده عدالت با قاعده لاحرج.. 138

3ـ2ـ5. رابطه قاعده عدالت با قواعد رفع. 139

3ـ2ـ6. رابطه قاعده عدل و انصاف و قاعده ید. 139

3ـ2ـ7. رابطه قاعده عدل و انصاف با قاعده قرعه. 140

فصل چهارم: تطبیقات فقهی در مذاهب اسلامی

نکات: 145

معرفی اجمالی مذاهب فقهی اسلامی.. 149

4ـ1. فقه العبادات… 155

4ـ2. فقه المعاملات… 160

4ـ3. فقه السیاسات… 172

نتیجه پژوهش و چند پیشنهاد.183

منابع ومأخذ189

چکیده

در سال های اخیر، عدالت به عنوان یک قاعده­ی فقهی دستمایه­ی برخی از پژوهشگران عرصه­ی فقه شده است، تا به فقه پویایی ببخشند و فقه را از انزوا به سوی کارآمدی ببرند و چالش های فراروی اجرای احکام را برطرف نمایند. ایشان با نگاه جدید به عدالت و کاربرد آن در ابواب مختلف فقه بر این هدف­اند که از عدالت قاعده­ای فقهی بنا کنند و استنباط احکام شرعی را بر اساس آن سامان دهند و این قاعده را در روش های کنونی فقه وفقاهت وارد نمایند. قاعده­ای فراگیر که تمام ابواب فقه را در می­نوردد و حتی به پندار برخی می­تواند احکام را نیز نسخ نماید! این نوشتار اثبات می­کند که عدالت ونفی ظلم در فرآیند اجتهاد مؤثر است به گونه ای که فقیه می­تواند آن را وسیله­ی سنجش حکم فقهی خود ودلیلی در تقدیم یک الزام بر الزام دیگر قرار دهد. همچنین پژوهش حاضر تلاشی در جهت اثبات برخورداری عدالت از ضوابط یک قاعده­ی فقهی است وبه عنوان یکی از مقاصد شریعت حاکم بر دیگر احکام اولیه می­باشد. لذا پاسخگویی به این اهداف در درجه­ی اول نیازمند بررسی اصول ومبانی عدالت و شناخت مرجع تشخیص آن در فقه است. باتوجه به نتیجه­ی حاصل در خلال این نوشتار می­توان گفت تأثیر عدالت در استنباطات فقهی به اندازه­ای است که آن را فراتر از دیگر قواعد فقهی و حتی حاکم بر احکام اولیه قرار می­دهد. حکومتی که کارکردش در حل تعارضات، تقیید ادله و حتی به عنوان شاخص در اجرای احکام اسلام به وضوح دیده می­شود و نقشی فراتر از “حکمت” می­یابد. بیان مسائل فقهی در مذاهب اسلامی و استناد به عدالت ونفی ظلم در استنباط احکام، خود به تنهایی پرده از گستردگی این قاعده برداشته و مسیر ما را در جهت قاعده شمردن عدالت هموار می­سازد.

کلید واژه: قاعده­ی فقهی، عدالت، قاعده­ی عدالت، مذاهب اسلامی