3-1-4-2: برخی شاخص‌ها از دیدگاه مصارف منابع آب[33]……………………. 45
3-1-4-3: برخی شاخص‌ها از دیدگاه پیامدهای توسعۀ ناپایدار و جنبه‌های مدیریتی [33]……..46
۱. بهره‌وری استفاده از منابع آب………………………. 46
۲. اجرای طرح‌های مکمل طرح‌های توسعۀ منابع آب………………………. 46
۳. اقتصادی و مدیریت مالی………………………. 46
۴. کیفیت منابع آب و مسائل زیست‌محیطی………………………. 46
۵. حلقه‌های مفقود…………………….. 46
3-1-4-4: برخی شاخص‌ها از دیدگاه بهره‌برداری از رودخانه‌های مرزی و منابع آب مشترک [33]……….47
3-2: خلاصه‌ای از سیاست‌های مدیریتی منابع آب برای بررسی وضعیت آب در کشورهای منتخب…….47
3-2-1: پاکستان [34]…………………….. 47
3-2-1-1: استراتژی‌های موجود برای مصرف مداوم از منابع آب………………………. 47
3-2-2: استرالیا [35]…………………….. 49
3-2-2-1: استراتژی‌های ملی و درون‌کشوری………………………. 49
3-2-2-2: مدیریت منابع طبیعی………………………. 50
3-2-3: هند [36]…………………….. 51
3-2-3-1: آب و توسعۀ پایدار…………………….. 51
3-2-3-2: سیاست ملی آب………………………. 51
3-2-3-3: چهارچوب قانون‌گذاری………………………. 52
3-2-4: سریلانکا [37] ……………………..52
3-2-4-1: توسعۀ مداوم منابع آبی در سریلانکا…………………….. 52
3-2-4-2: سیاست‌های توصیه‌شده ……………………..52
۱. تقویت روش‌های مدیریت مشارکتی برای دستیابی به دیرپایی اقتصادی و مالی…………. 52
۲. توجه به قوانین موجود آب و ارائۀ قوانین جدید برای مدیریت مؤثر منابع آب سطحی و زیرزمینی برای استفادۀ مداوم…….53
۳. بهبود سیستم داده‌های مدیریت……………………….53
۴. تقویت مؤسسات مربوط به بخش آب ازطریق اصلاح اصول مدیریتی با تمرکز بر سیاست‌های موجود برای دستیابی به دیرپایی مالی………53
۵. طراحی جامع در آبگیرها…………………….. 54
۶. برنامۀ هماهنگ‌سازی بخش ملی برای تأمین آب و تعیین بودجۀ بخش فاضلاب………54
3-2-4-3: استراتژی آینده برای هماهنگ‌سازی مؤثر…………………….. 54
3-2-4-4: به کارگیری قوانین دوبلین در استراتژی‌ها و پروژه‌ها ……………………..54
3-2-5: چین [38] ……………………..54
3-2-5-1: طرح ملّی بررسی آب………………………. 54
2-2-5-2: قوانین سازمانی برای مدیریت و توسعۀ منابع آبی…………………… 56
3-2-6: اندونزی [39]…………………….. 56
3-2-6-1: وضعیت جاری توسعه و مدیریت منابع آبی………………………. 56
۱. سیاست و استراتژی………………………. 56
۲. دستیابی به توسعۀ منابع آبی، طی طرح 25ساله……………………… 56
۳. سیاست‌های بخش‌ها برای توسعه و مدیریت منابع آب………………………. 57
۱. اهداف و استراتژی‌ها برای طرح توسعۀ 25سالۀ دوم……………………… 57
۲. سیاست‌های کلّی………………………. 58
۳. سیاست‌های ویژه…………………….. 58
۴. سیاست مدیریت منابع آب………………………. 58
۵. استراتژی برای مدیریت منابع آب………………………. 58
۶. مصرف آب در بخش صنعت………………………. 59
۷. مصرف آب در بخش کشاورزی………………………. 59
۸. مصرف آب در بخش شهری………………………. 59
۹. کیفیت آب………………………. 59
۱۰. کنترل سیل………………………. 60
3-2-6-2: دغدغه‌ها و مشکلات موجود ……………………..60
3-2-7: مالزی [40]…………………….. 60
3-2-7-1: طرح ملی آب………………………. 60
3-2-7-2: چهارچوب قانونی و سازمانی………………………. 60
۱. چهارچوب سازمانی………………………. 60
۲. چهارچوب قانون‌گذاری…………………..60
3-2-7-3: مصرف مداوم منابع آب و حفاظت از آب………………………. 61
3-2-8: ایران [41] ……………………..61
3-2-8-1: مصارف فعلی آب………………………. 61
3-2-8-2: پیش‌بینی مصارف آب در آینده…………………….. 62
3-2-8-3: منابع آبی تأمین‌شدنی برای سال 14700……………………… 62
3-2-8-4: پیش‌بینی منابع آب برای تأمین نیازها در سال 14700…………. 62
3-2-8-5: راهبردهای توسعۀ منابع آب………………………. 63
۱. آب‌های زیرزمینی………………………. 63
۲. پساب‌های شهری و کشاورزی………………………. 64
۳. منابع آب سطحی………………………. 64
3-2-8-6: راهبردهای مصرف آب………………………. 64
۱. مصرف آب در بخش کشاورزی………………………. 64
۲. مصرف شرب و بهداشت و صنعت………………………. 65
3-2-8-7: راهبردهای حفاظت محیط‌زیست آبی………………………. 65
فصل چهارم: بازنگری در سیاست‌های مدیریت منابع آب……………………….. 67
4-1: تجارت آب مجازی در ایران: ظرفیت‌ها و کاربردها…………………….. 68
4-2: تجارت آب مجازی از دیدگاه مدیران منابع آب و از دیدگاه کلان کشوری……….70
4-3: راهکارهای فعلی تأمین آب در مناطق کشور…………………….. 71
4-4: ضرورت تشکیل بانک آماری به‌منظور مطالعه و شفاف‌سازی………………. 73
4-4-1: نیازمندی‌های آماری………………………. 74
4-4-2: نیاز به شفاف‌سازی صادرات و واردات کالاها از دیدگاه تجارت آب مجازی……..75
4-5: اقتصاد سیاسی تجارت آب مجازی………………………. 76
4-6: سیاست‌های امنیت غذایی در کشور و تأثیر آن بر مصرف آب……………….77
4-7: تجارت آب مجازی و روابط بین‌الملل………………………. 81
4-8: سیاست‌های توسعۀ تجارت آب مجازی و لزوم تمرکززدایی…………………83
4-9: تجارت آب مجازی و بخش‌های کشاورزی و صنعت و خدمات………………..84
4-10: تجارت آب مجازی و سیاست‌های حمایتی دولت در بخش کشاورزی………..86
4-11: تجارت آب مجازی و تأثیرات زیست‌محیطی………………………. 88
4-12: تجارت آب مجازی و اصلاح الگوی کشت……………………….. 88
4-13: توسعۀ پایدار و تجارت آب مجازی………………………. 90
4-14: تعمیم موضوع به تجارت درون‌کشوری و بین‌المللی آب مجازی……………… 91
4-14-1: طبقه‌بندی مباحث و مطالعات آب مجازی………………………. 92
مباحث و مطالعات اولیه……………………… 92
تجارت آب مجازی و شفاف‌سازی تجارت محصولات از منظر آب مجازی جابه‌جاشده……93
برنامه‌ریزی و راهبردهای کلان……………………… 93
۱. توسعۀ مدل‌های مفهومی و ریاضی و برنامه‌ریزی………………………. 93

۲. بررسی موانع و روابط ساختاری……………………..93
فصل پنجم: استراتژی ملی مدیریت منابع آب با رویکرد آب مجازی…… 96
5-1: مقدمه……………………… 97
5-2: استراتژی‌های نوین مدیریت منابع آب………………………. 97
5-2-1: تجارت آب مجازی و امنیت غذایی………………………. 98
5-2-2: تجارت آب مجازی و ملاحظات سیاسی………………………. 101
5-2-3: تجارت آب مجازی و سیاست‌های بخش کشاورزی…………… 104
5-2-4: تجارت آب مجازی و سیاست‌های بخش صنعت……………….. 107
5-2-5: تجارت آب مجازی و سیاست‌های بخش مدیریت شهری……….. 108
5-3: الگوهای مدیریتی پیشنهادی………………………. 109
5-3-1: خودکفایی کامل محصولات کشاورزی………………………. 110
5-3-2: تلفیق سیاست خودکفایی نسبی و واردات آب مجازی………………… 114
5-3-3: تلفیق سیاست خودکفایی نسبی و صادرات و واردات آب مجازی………118
5-4: برابری فنی، اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی سناریوها……………… 132
5-5: تکمیل سناریوهای پیشنهادی به‌منظور حفظ منابع آب با رویکرد آب مجازی……139
فصل ششم: جمع‌بندی و تحلیل داده‌ها……………………… 143
6-1: مقدمه……………………… 144
6-2: گزینش منطقۀ مدنظر……………………… 144
الف. مشخصات منطقه و بررسی برخی بخشهای متأثر از سیاست‌های توسعۀ تجارت آب مجازی……..146
6-3: کلیات………………………. 146
6-4: منابع آب………………………. 148
6-4-1: آب‌های سطحی………………………. 148
6-4-2: آبهای زیرزمینی………………………. 149
6-5: طرحهای انتقال بین‌حوضه‌ایِ آب در استان………………………. 151
6-6: بررسی شاخص‌های اقتصادی و اجتماعی استان اصفهان……………… 156
6-7: بررسی وضع موجود برخی زیربخش‌های کشاورزی استان اصفهان………158
6-7-1: محصولات زراعی و باغی…………………….159
6-7-2: آب و خاک……………………….. 160
ب. بررسی جامع مصارف آبی و تحلیل سیاستهای بخش کشاورزی در استان، با استفاده از…………162

یک مطلب دیگر :

6-8: نگاهی جامع به مصارف بخش کشاورزی در سال‌های ۱۳82 و ۱۳83 و ۱۳84، از دیدگاه آب مجازی……….163
6-9: بررسی تولید محصولات راهبردی و عمدۀ کشاورزی و دامی در سال‌های آخر برنامۀ چهارم توسعه……….193
6-10: بررسی بازدهی اقتصادی آب در بخشهای کشاورزی و صنعت و در کالاهای راهبردی کشت‌پذیر در استان……..203
6-11: بررسی سیاست‌های امنیت غذایی و مصرف آب در استان با استفاده از مفهوم آب مجازی تا افق 14700…….207
منابع……………………… 209
چکیده:
آبی که در مراحل گوناگون تولید هر کالا استفاده می‌شود، آب مجازی[1] ذخیره‌شده در کالا نامیده می‌شود. بسیاری از کشورهای واقع در مناطق خشک و نیمه‏خشک، با واردات مواد غذایی، بخشی از آبی را که برای تولید داخلی محصولات نیاز است، برای استفاده در سایر مصارف حفظ می‌کنند.
در این پایان‏نامه، پس از تعیین سناریوهای گوناگون و بررسی همه‌جانبۀ آن‌ها، درنهایت این نتیجه به‌دست آمد که در برنامه‌ریزی منابع آب، ضمن خودکفایی نسبی در تولید محصول کشاورزی، می‌باید کالاهای آب‌بر نظیر غلات را از سایر کشورها، ازجمله تایلند وارد کرد؛ زیرا این کشور مشخصاتی ازقبیل بُعد مسافتی کم، دسترسی ازطریق دریا، رابطۀ مناسب سیاسی، هزینه‌های تأمین آب کمتر و منابع آبی فراوان‌تری دارد. همچنین به‌منظور حضور در بازار‌های جهانی ضمن کشف نیازمندی‌های کشورهای همسایه، برای نمونه کشور امارات و نیاز این کشور به محصولاتی نظیر سیب‌زمینی و شیر، با برنامه‌ریزی‌های مقتضی برای تأمین نیازهای درون، این محصولات را می‌توان صادر کرد. با این رویه، ضمن کاهش فشار بر منابع آبی داخلی می‌توان با کاهش قیمت تمام‌شده در محصولاتی که ایران در تولید آن‌ها مزیت نسبی دارد، فرصت‌های شغلی جدیدی نیز فراهم آورد.
همچنین قیمت تمام‌شدۀ کمتر برخی محصولات وارداتی به کشور نیز موجب کاهش فشارهای اقتصادی بر مردم می‌شود. کاهش فشار بر سفره‌های آب زیر‌زمینی، افزایش بازده آبیاری و کشت محصولات منطبق بر وضعیت آب‌وهوایی هر منطقه، ازجمله آثار مثبت زیست‌محیطی این طرح است.
فصل نخست: معرفی آب مجازی و تجارت آب مجازی
1-1- معرفی
تولید بسیاری از کالاها به آب احتیاج دارد. آبی که در مراحل گوناگون تولید کالا استفاده می‌شود، «آب مجازی[1] ذخیره‌شده در کالا» نامیده می‌شود؛ برای نمونه، برای تولید یک کیلوگرم از غلات که به‌صورت دِیْم و در وضعیت جوّی مطلوب رشد کرده است، بین ۱تا۲ مترمکعب آب نیاز است و برای تولید همین اندازه غله در اوضاع جوی نامطلوب با دما و تبخیر و تعرق زیاد، بین 3تا5 مترمکعب آب مصرف می‌‌شود [1]. برای تولید محصولات دامی درمقایسه‌با محصولات کشاورزی، به‌مراتب، به مصرف آب بیشتری نیاز است؛ برای نمونه، برای تولید ۱ کیلوگرم پنیر، به 5تا۵.۵ مترمکعب آب و برای تولید ۱ کیلوگرم گوشت گاو، تقریباً به 16 مترمکعب آب نیاز است [2]. علاوه‌بر محصولات کشاورزی، در سال‌های اخیر مطالعات اندکی نیز در زمینۀ آب مصرفی برای تولید محصولات صنعتی انجام شده است؛ به‌طور نمونه، نتیجۀ تحقیق ویلیامز و همکاران (2002) نشان می‌دهد که برای تولید چیپ الکترونیکیِ 32 مگابیتی به وزن 2 گرم، 32 متر‌مکعب آب مصرف می‌شود [3].
حدود 74درصد از منابع آبی در دسترس در جهان، در بخش کشاورزی مصرف می‌شود [4]. این عدد برای کشور ایران، حدود 93درصد است. علاوه‌بر مسائلی همچون اقلیم و تکنولوژی در تولید محصولات، فرهنگ تغذیه‌ایِ مردم نیز تأثیر بسیاری در میزان مصرف آب یک کشور دارد؛ برای نمونه، اگر همۀ انسان‌ها رژیم غذایی همانند مردم غرب داشته باشند، برای تولید مواد غذایی موردنیاز، به 75درصد آب بیشتری در جهان نیاز است [2]. دگرگونی رژیم غذایی مردم می‌تواند منابع آبیِ دردسترس را افزایش دهد. مطرح‌کردن این بحث و بحث‌هایی که در بخش‌های آینده مطرح خواهند شد، نشان‌دهندۀ این موضوع است که مفهوم آب مجازی، آب را به‌عنوان موضوعی اساسی و جهانی برجسته‌تر می‌سازد و مدیریت آن را در سطوح خُرد و کلان جامعه و حوزۀ تجارت گسترش می‌دهد.
در جدول زیر، آب مجازی دارای چند محصول و چند رژیم غذایی گوناگون نشان داده شده است.
تجارت جهانی کالاها، گردشی بین‌المللی از آب مجازی را به‌وجود می‌آورد که در لغت «تجارت آب مجازی»[1] نامیده می‌شود. هم‌زمان با آغاز تجارت بین‌المللی کالاها، گردش آب مجازی از منطقه‌ای به منطقه دیگر در جهان درحال جابه‌جایی است. واژۀ آب مجازی برای نخستین‌بار با کمک جی. ای. آلن در سال 1993 مطرح شد [5]. با توجه بیشتر دانشمندان و محققان به مفهوم آب مجازی، محاسبات کمّی در این زمینه آغاز شد. محاسبات از جابه‌جایی جریان عظیمی از آب خبر می‌دهد که به‌طور مجازی با تجارت کالاهای آب‌بر جابه‌جا می‌شود. قبل از سال 1993، واژۀ «آب جاسازی‌شده»[2] برای رساندن این مفهوم به‌کار می‌رفت؛ اما نتوانست توجه مدیران منابع آب را به خود جلب کند [5].
به‌طور کلی از زمانی‌که آلن، بحث آب مجازی را مطرح کرد و تا زمانی‌که مجامع علمی به آن توجه کردند، نزدیک به ده سال طول کشید [6]. نخستین گردهمایی بین‌المللی درخصوص این موضوع، در دسامبر2002، در دلف هلند برگزار شد. نشستی ویژه هم در سومین اجلاس جهانی آب در کشور ژاپن در مارس2003، به موضوع آب مجازی اختصاص یافت. به‌نظر هونگ و هوکسترا[3] آب مجازی، ابزاری ضروری در محاسبۀ آب واقعی استفاده‌شدۀ هر کشور است که معادل کل آب داخلی مورد استفاده به‌علاوۀ آب مجازی وارداتی، منهای آب مجازی صادراتی یک کشور است. به این تعریف در لغت، «آب مصرفی پایه»[4] گفته می‌شود [6]. آب مصرفی پایۀ هر کشور، شاخصی سودمند برای تقاضای آب بوده و معادل کل آب مجازی محاط‌شده در محصولات و کالاها و خدمات است.
2-1- تجارت آب مجازی: ظرفیت‌ها و ملاحظات
تحقیقات انجام‌شده با کمک هونگ و هوکسترا (2002) نشان می‌دهد که در سال‌های 1995تا۱۹۹۹ میزان میانگین سالانۀ آب مجازیِ درحال جابه‌جایی، با کمک تجارت محصولات کشاورزی 695میلیارد مترمکعب بوده است [1]. کل آب مورد استفاده برای تولید این محصولات در کشورهای تولیدکننده، 5400میلیارد مترمکعب بوده است. این بدین معنی است که 13درصد از کل آب مصرفی برای تولید محصولات به‌صورت مجازی وارد بازار تجارت شده است [1]. تحقیق دیگری با کمک چاپاگین و هوکسترا[1] نشان می‌دهد که حجم آب مجازیِ درحال جابه‌جایی با کمک تجارت دام و فرآورده‌های دامی برای دورۀ زمانی 1995تا۱۹۹۹، 245میلیارد مترمکعب بوده است [7]. اگر تجارت کالاهای کشاورزی را هم به این عدد اضافه کنیم، حجم آب مجازیِ درحال جابه‌جایی با کمک تجارت در این سال‌ها، به 940میلیارد مترمکعب می‌رسد. با درنظرگرفتن تجارت دام و محصولات آن، می‌‌توان گفت که درمجموع 20درصد از آب مصرف‌شده برای تولید محصولات کشاورزی و دامی در جابه‌جایی مجازی آب بین کشورها مشارکت داشته است [7].
جدول زیر، میانگین سالانۀ حجم آب مجازی درحال جابه‌جایی در بازۀ زمانی 1997تا۲۰۰۱ را نشان می‌دهد.
واژۀ آب مجازی، آب، غذا و تجارت را به یکدیگر پیوند می‌دهد. این اعداد و ارقام نیز به‌خوبی گواه این مطلب در مقیاس جهانی است. کشورهای واقع در مناطق خشک و نیمه‌خشک می‌توانند با واردات کالاهای آب‌بر، نظیر مواد غذایی، آبی را که برای تولید آن نیاز است، برای استفاده در سایر بخش‌ها حفظ کنند. انتقال آب حقیقی در حجم زیاد و در فاصله‌های طولانی برای مشکلات انتقال و هزینه‌های زیاد آن، تقریباً غیرممکن به‌نظر می‌رسد. دراین‌حال تجارت مواد غذایی با انتقال مجازی حجم عظیمی از آب می‌تواند همگون‌سازِ پخش ناهمگون منابع آب باشد.
بخش کشاورزی، به‌عنوان پرمصرف‌ترین بخش، در حدود 74درصد از منابع آب شیرین جهان را مصرف می‌کند [4]. برخی از کشورهای کم‌آب برای تأمین بخشی از این آب، با نادیده‌گرفتن ظرفیت‌های طبیعی، آب‌های زیرزمینی را بیش از حد پمپاژ کرده و بیش از اندازه آب دریا را نمک‌زدایی می‌کنند. نتایج نشان می‌دهد که تولید محصولات در چنین وضعیتی، بیش از پنج برابر گران‌تر است [8]. کشورهای کم‌آب می‌توانند با دخالت‌دادن تجارت آب مجازی در سیاست‌های آبی، علاوه‌بر اینکه میزان دسترسی خود را به منابع آب جهانی افزایش می‌دهند، از افزایش فشار بر منابع محدود خود نیز بکاهند. واردات مواد غذایی به‌منظور استفاده از منبع تجارت آب مجازی، بخش‌های اقتصادی و اجتماعی و محیط‌زیست هر کشور را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و با امنیت غذایی و فرهنگ کشور همبستگی مستقیم دارد. کشورهای کم‌آب می‌توانند با توجه به اوضاع و ظرفیت‌ها و نیازهای داخلی و همچنین ملاحظات امنیت غذایی خود، نقطۀ بهینه‌ای را برای میزان واردات مواد غذایی به کشور بیابند.