انشعابات فرقه‌ای معتزله. 23

نقش معتزله در تفکر اسلامی…24

علل ضعف و انحطاط معتزله. 29

عوامل تأثیر گذار بر شکل‌گیری تفكر اعتزالی… 35

1 – عوامل داخلی… 36

2 – عوامل خارجی… 38

عوامل تأثیر گذار بر شکل‌گیری تفكر اعتزالی نوین… 43

مقایسه عوامل شکل‌گیری معتزله قدیم و معتزله جدید‌: 49

آغاز تحقیقات درباره معتزله. 53

اعتزال نوین در جهان عرب…. 55

اعتزال نوین در شبه قاره هند.. 57

کتاب «المعتزلة بین القدیم و الحدیث». 64

کتاب «العصریون معتزلة الیوم». 69

کتاب «موسوعة الرد على المذاهب الفكریة المعاصرة». 73

کتاب «الاتجاهات العقلانیة الحدیثة». 76

دروس«شیخ سلمان العودة». 94

دروس شیخ صالح بن حمید.. 95

یک استفتاء و یک فتوا 97

انکار اعتزال نوین… 99

فضل‌الرحمان.. 115

محمد عابد الجابری… 119

نصر حامد ابو زید.. 123

محمد ارکون.. 125

حسن حنفی… 129

الف ـ سطح علمی و تخصصی..129

ب ـ سطح فرهنگی.. 130

ج ـ سطح عمومی و نوشته‌ها برای مردم. 130

طه حسین… 132

امین الخولی… 135

یک مطلب دیگر :

محمد احمد خلف الله… 136

ارزیابی و نتیجه‌گیری… 139

روش‌شناسی كلام معتزلی… 139

عقل‌گرایی در معتزله. 142

د‌‌ین د‌‌ر نگاه معتزله. 144

نتیجه‌گیری… 146

منابع فارسی‌: 152

منابع عربی‌: 154

منابع انگلیسی‌: 159

پیوست‌ها: 160

چکیده

در این پایان نامه سعی بر این است با تکیه بر آنچه در مورد تاریخ معتزله‌، بسترهای شکل‌گیری اندیشه اعتزال و عوامل موثر بر حیات فکری معتزله کلاسیک که شامل عوامل داخلی و خارجی است‌، می‌دانیم و نیز با بازخوانی افکار مهم ایشان ؛‌ شرایط سیاسی‌، اجتماعی جهان اسلام (اهل سنت) را در ابتدای قرن نوزدهم میلادی و اندیشه‌های متفکران معاصر اهل سنت و نیز افکار اصلاح طلبانی که کلید حل مشکلات مسلمانان را اصلاحات دینی می‌دانند، از نظر بگذرانیم تا دریابیم که آیا تفکرات این گروه از روشنفکران و متفکران اهل سنت‌، خاستگاهی اعتزالی دارند یا خیر؟ و اگر این تفکرات خاستگاه اعتزالی دارند‌، تاثیرپذیری این افکار و اندیشه‌ها از آموزه‌های اعتزالی به چه میزان است ؟ در مرحله بعد به این مساله می‌پردازیم که آیا می‌توان جریانی فکری را در جهان اهل سنت پی‌گیری نمود که واقعا وامدار عقاید معتزله باشند و در یک کلام آیا می توان گروهی از روشنفکران اهل سنت را یافت که بتوان عنوان نومعتزلیان معاصر را بر آن‌ها اطلاق نمود ؟ در واقع رساله حاضر به دنبال این است تا با مطالعه و ذکر نمونه‌هایی از افکار و اندیشه‌های افرادی چون شیخ محمد عبده‌، فضل‌الرحمان‌، محمد عابد الجابری‌، امین الخولی‌، نصر حامد ابو زید‌، محمد ارکون، حسن حنفی و دیگر اندیشمندان و متفکران معاصر اهل سنت‌، این نظریه را که گروهی از روشنفکران عرب در صدد تجدید حیات تفکر اعتزالی در جامعه اسلامی هستند را مورد بررسی قرار داده و چه بسا تایید کند و یا حداقل این مطلب را بیان کند که اگر چه احیای تمام زوایای تفکر اعتزالی هدف این گروه نیست‌، ولی تلاش آن‌ها برای احیای گرایش‌های عقلی و نگاه تأویلی به قرآن و نقد سنت‌های مخالف عقل و نیز اعتقاد به اختیار انسان کاملا با رویکرد اصلی معتزله همسو و همخوان است؛ پس می‌توان ادعا نمود که جریان نومعتزله در حال سر بر آوردن از میان مباحث علمی می باشند‌، هر چند صاحبان این افکار‌، از پذیرش عنوان اعتزال‌، سر باز می‌زنند.

واژگان کلیدی: اعتزال‌،‌ نومعتزلیان‌، عقل‌گرایی‌، اصلاح طلبی.