2-5-1- طوبی……………………………………………………………………………………………………………………. 18

2-5-2- سدره المنتهی…………………………………………………………………………………………………….. 18

2-6- نقش درخت در قالی ایران……………………………………………………………………………………… 19

2-6-1- طرح درختی…………………………………………………………………………………….. 20

فصل سوم- معرفی قالی‌های درختی موزه آستان قدس رضوی…………………………………….. 28

3-1- قالی سجاده‌ای محرابی درختی قندیل دار…………………………………………………………….. 31

3-2- قالی پرده‌ای دو رو، محرابی درختی………………………………………………………………………. 38

3-3- قالی محرابی درخت طوبی……………………………………………………………………………………… 47

3-4- قالیچه گلدانی درختی…………………………………………………………………………………………….. 52

3-5- قالیچه سروی طاووسی……………………………………………………………………………………………. 56

3-6- قالی گلدانی درختی سوف باف (برجسته باف)……………………………………………………… 62

3-7- قالیچه محرابی درختی جانوری……………………………………………………………………………… 67

3-8- قالیچه محرابی درختی……………………………………………………………………………………………. 74

3-9- قالیچه درختی…………………………………………………………………………………………………………. 78

نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………….. 81

منابع…………………………………………………………………………………………………………. 83

مقدمه

طبیعت با همه زیبایی­اش همواره الهام بخش هنرمندان در عرصه­های مختلف هنری بوده و طبیعی است طراحان با ذوق قالی ایرانی با طبع لطیف و ژرف­نگری هنرمندانه­شان این همه زیبایی را که خالق بخشنده و مهربان در اختیار آنها نهاده و اطرافشان پراکنده است به دیده دل بنگرند و در آثار خویش از آنها بهره گیرند. نماد درخت یکی از قدیمی ترین نقوشی است که مورد توجه بشر قرار گرفته و آن را در آثار هنری خویش به کار برده است. این نماد که بیشتر آن را به عنوان درخت مقدس و یا درخت زندگی می­ستودند، از 3500 سال قبل از میلاد در نواحی بین النهرین و پس از آن ایران مورد توجه بوده است. حضور این نماد که با اشکال مختلف به کار گرفته می­شده است، تا پس از ظهور اسلام نیز همچنین در آثار هنری به چشم می­خورد، اما این باور نه به عنوان درخت زندگی و از دیدگاه اساطیری، بلکه در نقش آفریده با برکت خداوند، تسبیح کننده ذات اقدس الهی و نشانی از بهشت موعود است.

از این نقش به کرات در تمام شاخه­های هنری از جمله قالی استفاده شده است. در هنر قالی­بافی طرح­های درختی از جمله مهمترین و متنوع­ترین شاخه­های طراحی قالی است که در اشکال مختلف از جمله طرح محرابی درختی، طراحی شده است. اما به کارگیری نقش درخت در جایگاه محراب، مطمئناً از فلسفه­ای برخوردار بوده است که می­توان بعضی از اشکال آن را تمثیلی از بهشت دانست و بعضی دیگر را تمثیلی از موجودی تسبیح­گر یعنی انسان، چرا که  شكل  درخت علاوه بر آنکه برخلاف  شكل  انسان، مشمول ممنوعیت نقاشی در مکان نماز نمی­باشد، در عین حال با توجه به آیات قرآنی، موجودی تسبیح­گر و مبارک است که می­تواند جانشین خوبی برای نقش انسان در مکان محراب باشد.

این نوشتار در پی آن است که به این سوالات پاسخ دهد که نقش درخت از چه جایگاهی در فرهنگ و هنر ایرانی برخوردار است؟ آیا طرح درختی در قالی­های موزه­ی آستان قدس از قداست خاصی برخوردار است و ارتباطی با مسائل مذهبی و فرهنگی حاکم بر آستان قدس دارد؟ و در نهایت آثار موجود در آستان قدس با سایر قالی­های همزمان خارج از آستان قدس تفاوتی دارد؟

یک مطلب دیگر :

1-2- تعریف، بیان ضرورت و اهمیت مسئله­ی پژوهش:

طرح درختی، تاریخی به گستردگی بهره برداری از این نقش از دوره­ی پیش از تاریخ تا کنون دارد و هر دوره و هر طرحی نیز برآمده از برداشت­های ذهنی و فرهنگی صاحبان چنین طرح­هایی است که در جای خود قابل بررسی است. تمایل به جاودانه کردن سرسبزی و ایجاد فضاهای خرم و پوشیده از درخت نزدیکی انسان به طبیعت را مهیا ساخت و میل به بهره مندی از این نعمت طبیعی رو به فزونی نهاد. به تدریج بلوغ فکر و اندیشه این فرصت را به بشر بخشید که فضاهای مورد نظر خود را با تسلط بر طبیعت در هر مکانی فراهم آورد و به دلخواه خود زینت بخشد. از آنجا که طرح­های درختی مضامینی چون شجره­نامه، خانواده، ارتباطات قدسی و معنوی و امثال آنها را در بر می­گیرد، این موضوع قابل طرح است که آیا طرح­های درختی موجود روی قالی­های آستان قدس ارتباط ماهوی، معنوی، خانوادگی و قدسی با این فضای روحانی دارد؟ و یا اینکه حداقل این امر ملحوظ نظر قرار گیرد که طرح­های درختی قالی­های موجود در آستان قدس دارای چه ویژگی­هایی است و آیا این ویژگی، قابل مقایسه با نمونه­های همانند و همزمان خود است؟

قالی­های طرح درختی مورد مطالعه در این پژوهش با انتخاب کارشناسان موزه­ی فرش آستان قدس رضوی صورت گرفته است. مجموع آثاری که با این عنوان در موزه فرش نگهداری می­شود 9 اثر است و همه­ی آنها در این پژوهش مورد توصیف و تحلیل قرار گرفته است. دوره­ی زمانی این قالی­ها مربوط به دوره­ی صفوی تا دوره­ی معاصر می­باشد. برای مطالعه­ی تطبیقی قالی­های موزه­های آستان قدس، آثاری با مضمون و نقش مشابه از  موزه­های تهران انتخاب شده است.

1-3- سابقه، پیشینه و ادبیات نظری پژوهش:

در زمینه طرح درختی می توان مطالب زیادی را بدست آورد از جمله این منابع می­توان به موارد زیر اشاره کرد:

1- عابددوست، حسین و زیبا کاظم پور (1388)، «صورت­های متنوع درخت زندگی بر روی ­فرش­های ایرانی»، گلجام، تهران: فصلنامه علمی- پژوهشی انجمن علمی فرش ایران، شماره 12. این مقاله به بررسی صورت­های مختلف درخت و گیاه مقدس (درخت زندگی) بر روی قالی­های ایرانی ­پرداخته است. علاوه بر این با مقایسه مفاهیم باستانی­تر این صورت­ها، اصل تداوم حیات مفاهیم این نماد را بر روی قالی­ها مورد توجه قرار داده است.  همچنین ابتدا به بررسی ارتباط درخت زندگی با نمادهای محراب و نور، سبو، حیوانات محافظ، نیلوفر و سیمرغ پرداخته و نمونه­های موجود در هنر باستانی ایران و اسطوره­های زرتشتی را معرفی کرده و سپس طرح درخت زندگی را همراه با این نمادها بر روی قالی­های ایرانی  معرفی می­کند. مضمون و محتوای این مقاله بر مبنای درخت زندگی بر روی فرش­های ایرانی است و اگرچه به نقش طرح درختی در قالی­های موزه­ی آستان قدس که موضوع این پژوهش است، اشاره­ای نکرده است،  اما برای مطالعه­ی طرح­های درختی و شناخت جایگاه طرح­های موجود می­توان از مقاله استفاده کرد.

2- مریم قائمی، هلینا (1384)، اسطوره درخت زندگی، پایان نامه کارشناسی، تهران، دانشگاه سوره. این پایان نامه پس از ارائه­ی مقدمه­ای در خصوص مفهوم درخت و درخت زندگی، فصل اول آن به نمادگرایی درخت می پردازد. در فصل دوم اسطوره­ی درخت زندگی و مضامین آن را به تفصیل بررسی کرده است. فصل سوم، به نمادهای درخت زندگی در قالی طرح درختی اختصاص داده است.