2-1- کلیات…………………………………………………………………………………………………………………………………..9

2-2- قارچ رایزوکتونیا سولانی …………………………………………………………………………………….. ………………..9

2-2-1- معرفی قارچ رایزوکتونیا سولانی…………………………………………………………………………………………..9

2-2-2- بیماری‌های قارچ رایزوکتونیا سولانی…………………………………………………………………………………..10

2-2-3- کنترل بیماری­های قارچ رایزوکتونیا سولانی………………………………………………………………………….12

2-3- گیاه‌شناسی……………………………………………………………………………………………………………………………13

2-3-1- گیاه دارویی اکالیپتوس……………………………………………………………………………………………………….13

2-3-2- گیاه دارویی آویشن…………………………………………………………………………………………………………..14

2-3-3- گیاه دارویی بابونه…………………………………………………………………………………………………………… 16

2-3-4- گیاه دارویی رازیانه…………………………………………………………………………………………………………..18

2-3-5- گیاه دارویی رزماری ………………………………………………………………………………………………………..20

2-3-6- گیاه دارویی نعنا فلفلی………………………………………………………………………………………………………21

2-3-7- گیاه دارویی سنبل الطیب…………………………………………………………………………………………………..24

2-4- اسانس‌ها………………………………………………………………………………………………………………………..25

2-5- مبارزه بیولوژیک……………………………………………………………………………………………………………26

فصل سوم: مواد و روش‌ها

3-1- مشخصات محل آزمایش ……………………………………………………………………………………………………32

3-2- مشخصات اجرایی طرح …………………………………………………………………………………………………….32

3-3- تهیه اسانس‌های گیاهی ………………………………………………………………………………………………………32

3-3-1- روش استخراج اسانس ………………………………………………………………………………………………….32

3-3-2- جدایه‌های قارچی …………………………………………………………………………………………………………33

3-4- مراحل کار ……………………………………………………………………………………………………………………….33

3-4-1- طرز تهیه محیط کشت……………………………………………………………………………………………………33

3-5- اندازه گیری صفات مورفولوژیکی………………………………………………………………………………………..34

3-6- تعیین کمترین غلظت بازدارندگی…………………………………………………………………………………………34

3-7- درصد بازدارندگی از رشد…………………………………………………………………………………………………..34

3-8- محاسبات آماری………………………………………………………………………………………………………………..35

فصل چهارم: نتایج

4-1- نتایج تجزیه واریانس و مقایسه میانگین صفات……………………………………………………………………..37

4-1-1- گیاه دارویی آویشن……………………………………………………………………………………………………….37

4-1-2- گیاه دارویی اکالیپتوس…………………………………………………………………………………………………..37

4-1-3- گیاه دارویی بابونه…………………………………………………………………………………………………………38

4-1-4- گیاه دارویی رازیانه……………………………………………………………………………………………………….39

4-1-5- گیاه دارویی رزماری …………………………………………………………………………………………………….39

4-1-6- گیاه دارویی نعنا فلفلی ………………………………………………………………………………………………….40

فصل پنجم: نتیجه گیری و بحث

5-1- نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………………………………54

فصل ششم : منابع

منابع ……………………………………………………………………………………………………………..61

چکیده

امروزه به دلیل بروز برخی مشكلات و تهدیدهای ناشی از مصرف سموم شیمیایی در سیستم‌های كشاورزی، گرایش به استفاده از تركیبات طبیعی گیاهان با ویژگی ضدقارچی، ضدباكتریایی و آنتی اكسیدانی در كنترل بیماری‌ها رو به افزایش است. قارچ Rhizoctonia solani یکی از مهم‌ترین قارچ‌های بیماری‌زای خاكزی است. به منظور بررسی اثر اسانس­های گیاهی در جلوگیری از رشد قارچ آزمایش فاکتوریل در غالب طرح کاملا تصادفی با 3 تکرار در آزمایشگاه بیماری شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد دامغان در سال 1392 انجام شد. در این تحقیق 6 سطح (200،400،600،800،1000 ،0) میکرولیتر در لیتر از اسانس‌های گیاه‌های اکالیپتوس، بابونه، رازیانه، رزماری، نعنا و 4 سطح ( 50،100،150 و 0) میکرولیتر در لیتر از اسانس گیاه آویشن در سه تکراردر روزهای 3و5و7 پس از کشت مورد بررسی قرارگرفت. جهت بررسی میزان رشد میسلیوم قارچ از محیط کشت جامد PDA استفاده شد. نتایج بررسی­های آماری نشان داد که از میان 6 اسانس گیاهی مورد مطالعه اسانس­های نعنا و رازیانه بیش‌ترین میزان بازدارندگی از خود نشان دادند. نتایج حاصل نشان داد اثر نوع و غلظت اسانس بر درصد قارچ رایزوکتونیا سولانی در سطح احتمال آماری 1 درصد دارای اختلاف معنی­داری می­باشد، هدف از این تحقیق واکنش قارچ­های بیماری­زا نسبت به اسانس­های گیاهی مختلف ،تعیین غلظت مناسب اسانس­های گیاهی در کنترل فعالیت قارچ و توسعه کشاورزی­پایداروارگانیک­بود. .
کلمات کلیدی: اسانس ، گیاهان دارویی، Rhizoctonia solani ، محیط کشت

• مقدمه

دانشمندان تلاش می‌کنند که روش‌های جدید افزایش تولید مواد غذایی برای جمعیت همواره در حال رشد بشر را پیدا نمایند، ولی متاسفانه خسارت زیاد قارچ‌های بیماری‌زای گیاهی به محصولات غذایی هنوز هم انکار ناپذیر است. امروزه کاربرد ترکیبات شیمیایی به عنوان ارزان‌ترین و متداول‌ترین روش کنترل بیماری‌های گیاهی مورد توجه است ولی این مواد معمولا در طبیعت به کندی تجزیه می‌شود و به همین دلیل باعث ایجاد مسمومیت برای انسان و جانواران اهلی و سایر موجودات زنده می‌شود (کارامان و همکاران .2001)[1].

جامعه بشری برای تولید فرآورده‌های کشاورزی با دشواری و بحران خاصی روبرو گردیده است. همچنین افزایش جمعیت نیاز به تولید مواد غذایی را افزایش داده است. دسترسی به این هدف با افزایش سطح زیر کشت، افزایش عملکرد در واحد سطح وحفظ محصول امکان‌پذیراست. از طرف دیگر استفاده از روش‌های شیمیایی به منظور کنترل آفات و بیماری‌های گیاهی سلامت محیط زیست را به خطر می اندازد. اگر چه این سموم در مبارزه با بیماری‌ها در کوتاه مدت نتایج موثری به همراه داشته‌اند.اما به تدریج اثرات سوء آنها بر انسان، موجودات زنده و محیط زیست آشکار گردیده است. روش‌های مختلفی مانند کنترل بیولوژیک و استفاده از عصاره‌های گیاهان دارویی به منظور رفع این مشکلات توصیه شده‌اند.در این میان استفاده از عصاره‌های گیاهان دارویی به دلیل عوارض جانبی کمتر، عدم مقاومت پاتوژنی، پایین بودن هزینه تولید، تجزیه شدن درخاک و عدم آلودگی محیط زیست می‌تواند به عنوان جایگزین مناسب سموم شیمیایی مطرح شود (قاسمی، 2010([2].

یک مطلب دیگر :

یكی از مهم‌ترین عوامل محدودكننده تولید، بیماری‌های گیاهی هستند. هر ساله بخش قابل توجهی از تولیدات گیاهی در اثر بیماری‌های گیاهی از بین می‌روند و این در حالی است كه بیش از 800 میلیون نفر در جهان از غذای كافی برخوردار نیستند. تركیبات شیمیایی كه به صورت مصنوعی تولید می‌شوند، علاوه بر آلودگی‌های زیست محیطی، سلامت بشر را نیز تهدید می‌كنند (افضل و همکاران، 1997)[3].

متأسفانه اغلب رویكرد‌هایی كه طی یكی دو قرن اخیر در كشاورزی اتخاذ شده با تولید پایدار، مغایرت دارد. استفاده مكرر و بی‌رویه از تركیبات شیمیایی، علاوه بر آلودگی محیط زیست، موجب بروز پدیده مقاومت در برابر آفت كش‌ها شده و در نتیجه پتانسیل خسارت آفرینی عوامل بیماری‌زا را به شدت افزایش می‌دهد (نارایان سامی، 2002)[4].

عوامل بیماری‌زای گیاهی در مقابل مواد شیمیایی آفت کش مقاومت نشان می‌دهند و هر روز شاهد افزایش تعداد عوامل بیماری‌زای مقاوم به آن‌ها هستیم، بنابراین نیاز به پژوهش در راستای کشف مواد جدید ضد قارچی که تجدید شونده سازگار با محیط زیست و به آسانی قابل تهیه باشد ضروری می‌نماید (رمضانی و همکاران، 2002)[5].

کنترل زیستی عوامل بیماری‌زای گیاهی با هدف کاهش اثرات خطرناك آفت‌کش‌های شیمیایی از جمله تهدید سلامتی بشر، آلودگی محیط زیست، از بین بردن موجودات غیر هدف و پیدایش عوامل بیماریزای مقاوم یک اولویت می ‌باشد. در این راستا استفاده از پتانسیل ضد میکروبی متابولیت‌های گیاهی طی سال‌های اخیر مورد توجه قرار گرفته است. مبارزه بیولوژیک به‌عنوان یک پدیده جدید چشم اندازه مناسبی را از خود نشان داده است. کشور پهناور ایران نیز به دلیل داشتن گذشته درخشان در زمینه دانش گیاهان دارویی، شرایط اقلیمی و اکولوژیک متنوع و وجود تنوع گونه‌ای و ژنتیکی فراوان گیاهی، از شرایط بسیار مطلوبی در زمینه توسعه دانش گیاهان دارویی و تولید داروهای گیاهی در جهان برخوردار است (عبدالملکی و همکاران، 2011)[6].

استفاده از تركیبات طبیعی در كنترل آفات و بیماری‌های گیاهی، یكی از راهكارهای كاهش مخاطرات زیست محیطی است. دراین راستا، پژوهش­گران زیادی درسال‌های اخیر به مطالعه اثرات ضد باكتریایی، ضدقارچی وحشره كشی اسانس‌ها و عصاره‌های گیاهی پرداخته‌اند (علام و همکاران، 2007)[7].

گیاهان معمولاتوانایی دفاع از خود را با تولیدانواع متابولیت‌های ثانویه شامل آلکالوئید‌ها، ترپنوئیدها، استروئیدها و دیگر ترکیبات آروماتیک که احتمالا برای دشمنان آن‌ها نا مطلوب و یا حتی سمی‌اند را به‌دست آورده‌اند (لیو وهماکران، 2001)[8] .

گیاهان بالغ بر هزار متابولیت ثانویه طبیعی با وزن مولکولی پائین تولید می‌کنند (دیاکسون، 2001)[9]. شناخت و بررسی این متابولیت‌ها می‌تواند كمك مؤثری به كنترل آفات و امراض بنماید (ازلان و همکاران، 2003)[10].

پژوهش‌ها نشان می‌دهد که برخی از این ترکیبات می‌تواند برای کنترل عوامل بیماری‌زای گیاهی و یا حداقل به عنوان مدلی برای ساخت ترکیبات آفت کش‌های جدید مورداستفاده قرار گیرند(رسولی و میرمصطفی، 2002)[11].

مطالعه در زمینه وظایف این تركیبات در گیاهان، یك موضوع جذاب و مهم برای بسیاری از پروژه‌های تحقیقاتی شده است و نقش های اكولوژیكی تعدادی از این تركیبات مورد بررسی و تحقیق قرار گرفته است، با مطالعاتی كه تاكنون صورت گرفته است، به نظر می‌رسد كه متابولیت‌های ثانویه، به عنوان موادی طبیعی، نقش های اكولوژیكی مهمی در واكنش‌های دفاعی گیاهان دارند. بسیاری از متابولیت‌ها در دفاع گیاه در مقابل آفات و امراض مؤثر می‌باشند (کاون، 1999)[12].

اسانس‌هاو عصاره‌های گیاهی دارای تركیباتی با فعالیت‌های زیستی متفاوت هستند (رودریگویز و همکاران، 2005)[13].

در سال‌های اخیر شرکت‌های تجاری از نتایج یافته‌های پژوهشی در مورد خواص آفت کشی اسانس‌های گیاهی استفاده نموده و ترکیبات آفت کشی را به بازار عرضه نموده اند (لیو و هماکران، 2001).

استفاده از پتانسیل بالقوه مواد بیولوژیکی با اثرات ضدباکتریایی، ضدقارچی و حشره کشی مورد توجه محققین زیادی قرار گرفته است (مویما و همکاران، 2004).[14]

تا کنون فعالیت ضد میكروبی و حشره كشی اسانس و عصاره چندین گونه گیاه به خوبی شناخته شده و مورد استفاده قرار گرفته اند، این روش مطالعه در مورد تركیبات طبیعی كه ممكن است منجر به كشف عوامل موثر در كنترل عوامل بیماری‌زای گیاهی (باكتری‌ها و قارچ‌ها) شود، از اهمیت بسیار برخوردار است. اسانس­های گیاهی گروهی از مواد موثره موجود در گیاهان هستند که خاصیت محافظت کنندگی بسیاری از آن‌ها در برابر قارچ­ها، باکتری­ها، ویروس­ها و انگل­ها از دیرباز شناخته شده و مورد استفاده قرار گرفته است. در سال­های اخیر به دلیل افزایش علاقه به مواد طبیعی و بالا رفتن سطح آگاهی مردم محققین با جدیت بیشتری به مسئله استفاده از اسانس­ها و عصاره­ها پرداختند (عبدالملکی و همکاران، 1389).

رایزوکتونیا از نظر تاکسونومیکی، تنوع ژنتیکی، بیماری‌زایی و اکولوژیکی یک مجموعه بسیار متنوع و گونه معروف آنRhizoctonia solani می‌باشد ( موردو و همکاران، 1989).[15]

تاکنون از روش‌های مختلفی به منظور کنترل بیولوژیک قارچ رایزوکتونیا سولانی[16] (R. solani) استفاده شده است. یکی از موثرترین روش‌ها، استفاده ازاسانس­های گیاهان مختلف در کنترل این قارچ بوده است.

به عنوان نمونه در مطالعه امینی و همکاران (2012)[17] خاصیت ضد قارچی اسانس سه گیاه دارویی , kotschyanus, Thymus vulgaris zatara multifora Thymus مورد بررسی قرار گرفت. نتایج آن‌ها نشان داد که اسانس‌های مورد بررسی درکنترل رایزوکتونیا سولانی به طورکامل موثر بوده‌اند.

1-2- بیان مسئله

یکی از موثرترین روش‌ها در کنترل قارچ رایزوکتونیا سولانی استفاده از اسانس­های گیاهان مختلف در کنترل این قارچ بوده است. این مطالعه با هدف ارزیابی اثرات ضد قارچی شش اسانس گیاهی شامل (اکالیپتوس ،آویشن،بابونه،رازیانه، رزماری، نعنا ) برقارچ رایزوکتونیا سولانی انجام گرفت.

1-3- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق

با توجه به اینکه گرایش بشر در سنوات اخیر به مصرف گیاهان داروئی بیش از گذشته می باشد و قارچ رایزوکتونیا به عنوان یک عامل بیماری­زای مهم و تاثیرگذار بر روی طوقه و ریشه گیاهان می باشد لذا اثر کنترل کننده به موجب کاهش گسترش و فعالیت قارچ مذکور می شود حائز اهمیت است اسانس­ها با عنایت به مورد مذکور جنبه نو آوری و جدید بودن تحقیق محرز است.

1-4- اهداف تحقیق

– تعیین اثر بازدارندگی اسانس­های اکالیپتوس،آویشن،بابونه،رازیانه،رزماری، نعنا بر رشد قارچ رایزوکتونیا سولانی

– تعیین اثر زمان در بازدارندگی اسانس­های به کار رفته