2-5-2 نشانه شمایلی  …………………………………………………………………………………………….. 30

2-5-2-1 دال و مدلول  ……………………………………………………………………………………… 32

2-5-2-2 انواع رابطه دال و مدلول در نشانه­های شمایلی  ………………………………………… 34

2-5-2-3 نشانه­ی نمایه­ای  …………………………………………………………………………………… 36

2-5-2-4 نشانه­ی شمایلی  ……………………………………………………………………………………. 38

2-5-2-5 نشانه­ی نمادین  ………………………………………………………………………………………. 39

2-5-3 نشانه تلفیقی  ……………………………………………………………………………………………. 43

2-5-3-1 رابطه­ی همجواری  ………………………………………………………………………………… 43

2-5-3-2 رابطه­ی تثبیت کننده  …………………………………………………………………………. 45

2-5-3-3 رابطه­ی تقویت کننده  ……………………………………………………………………. 46

2-6 عناصر طراحی نشانه  ……………………………………………………………………………… 47

2-7 زیبای­شناختی گرافیکی نشانه­ها  ……………………………………………………………. 49

2-7-1 وحدت شکل  ……………………………………………………………………………… 50

2-7-2 زیبایی  ……………………………………………………………………………………………… 51

2-7-3 تعادل و توازن  ………………………………………………………………………………………. 52

2-7-4 تناسبات  …………………………………………………………………………………………………. 54

2-7-5 ضرب آهنگ  ………………………………………………………………………………… 56

فصل سوم: بررسی نقش­مایه­های ایرانی

3-1 تعریف نقش­مایه  ……………………………………………………………………………….. 58

3-2 طبقه­بندی نقش­مایه­ها  ……………………………………………………………………………………………… 63

 

3-2-1 مروری بر هنر ایران قبل از اسلام  ………………………………………………………………………………………………. 66

3-2-1-1 طبقه­بندی نقوش از لحاظ تصویری  ………………………………………………………………………………………. 67

3-2-1-1-1 نقش­مایه­های هندسی  ………………………………………………………………………………………………………. 68

3-2-1-1-2 نقش­مایه­های گیاهی  …………………………………………………………………………………………………………. 69

3-2-1-1-3 نقش­مایه­های حیوانی  ……………………………………………………………………………………………………….. 72

3-2-1-1-4 نقش­مایه­های انسانی  …………………………………………………………………………………………………………. 74

3-2-2 مروری بر هنر ایران در دوره اسلامی  ………………………………………………………………………………………… 75

3-2-2-1 طبقه­بندی نقش­مایه­های در هنر اسلامی  …………………………………………………………………………….. 77

3-2-2-1-1 نقوش گیاهی در هنر اسلامی  …………………………………………………………………………………………… 77

3-2-2-1-2 نقوش هندسی در هنر اسلامی  …………………………………………………………………………………………. 81

3-2-2-1-3 نقوش حیوانی و انسانی  ……………………………………………………………………………………….. 87

3-3 کاربرد نقوش ایرانی در طراحی گرافیک  ………………………………………………………………………………………… 88

3-4 نشانه­های متاثر از نقوش قبل از اسلام  ……………………………………………………………………………… 92

3-4-1 نشانه­های متاثر از نقش­مایه­های هندسی قبل از اسلام ……………………………………………………………. 93

3-4-2 نشانه­های متاثر از نقش­مایه­های گیاهی قبل از اسلام  ………………………………………………………………. 94

3-4-3 نشانه­های متاثر از نقش­مایه­های حیوانی قبل از اسلام  ……………………………………………………………… 95

3-4-4 نشانه­های متاثر از نقش­مایه­های انسانی قبل از اسلام  ………………………………………………………………. 96

3-6 نشانه­های متاثر از نقوش دوره ی اسلامی  ………………………………………………………………… 97

3-6-1 نشانه­های متاثر از نقش­مایه­های گیاهی دوره ی اسلامی  …………………………………………………………. 98

3-6-2 نشانه­های متاثر از نقش­مایه­های هندسی دوره ی اسلامی  ……………………………………………………….. 99

3-6-3 نشانه­های متاثر از نقش­مایه­های حیوانی- انسانی دوره ی اسلام  …………………………………………… 100

فصل چهارم: بررسی نقش­مایه­های هندسی

4-1 جایگاه نقش­های هندسی در هنرهای سنتی ایران  ……………………………………….. 103

4-2 رمز هندسی مثلث  ………………………………………………………………………………………… 111

4-3 مثلث  ………………………………………………………………………………………………………. 114

4-4 رمز هندسی دایره  ……………………………………………………………………………………………. 116

4-5 دایره  ………………………………………………………………………………………………………….. 124

4-6 دایره در طراحی نشانه  ……………………………………………………………………………………. 126

4-7 كاركرد شكل دایره درطراحی نشانه  …………………………………………………………………… 128

یک مطلب دیگر :

4-8 رمز هندسی مربع  ……………………………………………………………………………………….. 130

4-9 مربع  …………………………………………………………………………………………. 131

4-10 ساختمان نشانه­ها و همانندی آن با نقوش هندسی در طراحی نشانه  ……………………………………… 133

فصل پنجم: نتایج

5-1 نتایج آماری  ……………………………………………………………………………….. 138

5-1-1 نمونه­های از تصاویر جامع­­آماری انواع نشانه  …………………………………………………  138

5-1-1-1 نشانه­های شمایل­گون  …………………………………………………………………………. 138

5-1-1-2 نشانه­های نوشتاری  …………………………………………………………………………………. 139

5-1-1-3 نشانه­های تلفیقی  ………………………………………………………………………. 140

5-1-2 نمونه­های از تصاویر جامع­آماری نشانه­های شمایل­گون دارای نقش­مایه  ……………………………….. 142

5-1-3 نمونه­های از تصاویر جامع­آماری نشانه­های انتزاعی دارای نقش­مایه­های هندسی ……………………. 146

پیوست

نشانه های جامع آماری     ………………………………………………………………………. 152

منابع

کتاب­ها  ………………………………………………………………………………………………… 178

مقالات  ……………………………………………………………………………………………………… 183

پایان­نامه  ……………………………………………………………………………………………………….. 185

لاتین  …………………………………………………………………………………………… 185

مقدمه

نقش و نقوش از بدو پیدایش انسان و ثبت تاریخ افکار و اندیشه­های بشر همواره وجود داشته و نقش عمده ای را ایفا کرده است. شاید اولین خطوطی که انسان بر دیواره­ی غارها کشیده و یا نقوشی که بر روی ظروف سفالین باقی مانده در زمره­ی اولین تصاویر و نقوش ثبت شده از شروع تاریخ بشر می باشد.

بازشناسی تاریخ گرافیک ایران در دوره­های گوناگون، به شناخت و رفتاری درست­تر در زمان حال می­انجامد. یک از گونه­های بسیار پرکاربرد و دیرپای طراحی گرافیک، طراحی نشانه­ها هستند. هر چند با تأسیس مدارس گرافیک در ایران، نوع نگاه به این گونه آثار با تغییراتی اساسی همراه بود اما ردپای آن را در سال­های پیش از این رویداد نیز می­توان جست. در این پایان­نامه به بررسی نقش­مایه­های هندسی در نشانه­های انتزاعی ایران در دهه 70 و 80 پرداخته می شود. گذشته ما به لحاظ فرهنگی و هنری بسیار طولانی و غنی است و می­توان با تکیه بر ارزش­ها و فرهنگ ملی و سنتی خود دست به خلق آثاری زد که چهره و هویت ایرانی داشته باشد. امروزه با توجه به مطالعات گسترده در این زمینه اهمیت پرداختن به این میراث کهن بر همگان آشکار است به این دلیل که وجود نقش­مایه­ها در همه­ی ادوار در تاریخ ایران وجود داشته و حتی امروزه نیز از این نقش­مایه­ها در اکثر موارد استفاده می شود.

در تحقیقات مقدماتی پیش از آغاز پژوهش، جمع­آوری نشانه­های دهه 70 و 80 با تورق صفحه به صفحه کتاب­های تصویری زمان مدیدی را به خود اختصاص داد. این جستجو در کل، گزینش 1566 نشانه را در پی داشت.

فصل دوم این پژوهش، با نگاهی به نشانه و انواع آن آغاز شد که در این فصل به تعریف نشانه از دیدگاه­های مختلف پرداخته شده است و بعد انواع آن که شامل نشانه­های نوشتاری، نشانه­های شمایلی و نشانه­های تلفیقی بودند، اختصاراً مورد بررسی قرار گرفته اند. در فصل سوم به طبقه­بندی نقش­مایه­ها در دوره قبل از اسلام پرداخته شده است که این طبقه­بندی شامل چهار دسته نقش­مایه­های گیاهی، نقش مایه­های هندسی، نقش­مایه­های حیوانی و نقش­مایه­های انسانی می باشد و در دوره هنر اسلامی که شامل سه دسته از نقش­مایه­های گیاهی، نقش­مایه­های هندسی و نقش­مایه­های حیوانی – انسانی است، پرداخته شده و در فصل چهارم به بررسی نقش­مایه­های هندسی که شامل دایره، مربع و مثلث است پرداخته شده و در نهایت نشانه­ها طبقه­بندی شده است. این نشانه­ها ابتدا از نظر انواع نشانه­ها و بعد از نظر طبقه­بندی نقش­مایه­ها مجزا شد و در پایان 244 نشانه که فقط نشانه­های انتزاعی دهه 70 و 80 متأثر از نقش­مایه­های هندسی بودند، مورد بررسی قرار گرفتند.

 

 1-1 تعریف، بیان ضرورت و اهمیت مسئله­ی پژوهشی

نقش­مایه­های هندسی با بر کنار هم قرار گرفتن نقوش یا واحد­های کوچکی که با ابزار­های ساده ترسیم می­شوند و در این میان از اشکال و زوایای خاص نیز استفاده می­گردد که همه این موارد در نهایت نقش مایه هندسی را ایجاد می­کند. نشانه انتزاعی به نشانه­هایی اطلاق می شود که نه به صورت مستقیم و نه غیر مستقیم با موضوع ارتباط ندارند و تصویر با موضوع از طریق جنبه­های فرعی ارتباط پیدا می­کند و همچنین با مخاطب از طریق مسایل فرهنگی ارتباط برقرار می­کند.

در خصوص تعریف نقش­مایه­های انتزاعی و هندسی لازم است به تعریفی که در این خصوص توسط نویسندگان مختلف بیان شده است اشاره­ای کنیم :

محمد رضا باطنی در «کتاب فرهنگ انگیسی به فارسی پویا»  که در سال 1388 توسط نشر فرهنگ معاصر منتشر شد، چنین می­گوید: در نهایت می­توان واژه­ی نقش­مایه را این گونه معنا کرد: بنیاد نقش و یا ریشه و اصل تصویر در دایره المعارف­ها و فرهنگ اصطلاحات هنری، اصطلاح نقش­مایه را معادل واژه لاتین موتیف قرار داده­اند. موتیف به معنای انگیزه، درون مایه.

احمد دانشگر در کتاب «فرهنگ جامع فرش ایران» که در سال 1372 توسط نشر دی منتشر شد، به این مطلب می­پردازد که نقش­مایه را موضوع بن نما و یا نقش و نگار می­داند. به عبارتی «کار مایه ویژه در ترکیب­بندی» را تعبیر نقش­مایه دانسته است. نقش­مایه یا «بن­نگار» را مجموعه­ی ریز نقش­هایی معرفی می­کنند که مایه و تشکیل دهنده­ی نقش­اند.

رویین پاکباز در کتاب « دایره­المعارف هنر» خاطر نشان شده است: «سرچشمه­ی بسیاری از نقش­مایه­های مورد استفاده توسط هنرمند عصر ساسانی (صور گیاهی، قوچ­های رو در روی یک درخت، گاوان بالدار سر، نبرد شیر و گاو، شاهین­های حمله ور بر جانوران، وجز اینها) در هنر باستانی آسیای غربی بود، ولی طرح­هایی چون پیچک تاک، صحنه­های انگور چینی و پیکر­های بالدار پیروزی، به تازگی از منابع رومی اقتباس شده بودند. در اواخر عصر ساسانی، تاثیرات هند و آسیای میانه افزایش یافت.

فصل سوم : دیدگاه کلی و نظریه های جامعه شناسی لوکاچ نسبت به هنر و ادبیات

3-1-معرفی لوکاچ……………………………………………………………………………………………………….65

3-2-زندگینا مه…………………………………………………………………………………………………………….65

3-3-اندیشه ها ی لوکاچ……………………………………………………………………………………………….65

3-4-برخی از آثار لو کاچ ……………………………………………………………………………………………..66

3-5-رئالیسم انتقادی…………………………………………………………………………………………………….68

3-6-رئالیسم در برابر ادبیات بورژوازی عصر حا ضر(مدرنیسم)…………………………………………….72

فصل چهارم: نیکلای گوگول

4-1-زندگی نامه ی ،نیکلای گوگول……………………………………………………………………..79

4-2-نگرش و اندیشه های گوگول بر اساس نمودهای اجتماعی رئالیسم انتقادی……………..82

4-3-گوگول پلی بین ادبیات رمانتیک و رئالیستی روسیه…………………………………………….84

4-4-تکنیک داستان نویسی گوگول……………………………………………………………………….87

4-5-نمایشنامه ها و داستان های گوگول………………………………………………………………….95

4-5-1-نقد و بررسی نمایشنامه(عروسی)……………………………………………………………96

 

4-5-2-بازرس بزرگترین کمدی تاریخ ادبیات روسیه………………………………………..106

4-5-3-خلاصه ای از داستان( دماغ) ………………………………………………………………116

4-6-مروری بر جهان بینی نیکلای گوگول …………………………………………………………..121

4-6-1-خلاصه ای کو تاه از داستان مردگان زر خر ید………………………………………129

4-6-2-بررسی شنل،شاهکار جاویدان گوگول…………………………………………………130

4-7-ارزیابی آثار گوگول از منظر زبان شناسان،و منتقدین………………………………………..133

فصل پنجم: میرزا فتحعلی آخوندزاده

5-1-زندگی نامه ی میرزا فتحعلی آخوندزاده ……………………………………………………..138

5-2-خلاصه ی کوتاه از آثار نمایشی آخوندزاده …………………………………………………..143

5-2-1-حکایت های ملا ابراهیم خلیل کیمیاگر ……………………………………………143

5-2-2-حکایت موسیو ژوردان حکیم نباتات و مستعلی شاه مشهور به جادوگر……143

5-2-3-حکایت خرس قولدور باسان یا (دزدافکن) ……………………………………….144

5-2-4-حکایت وکلای مرافعه تبریز……………………………………………………………144

5-2-5-حکایت وزیر خان لنکران یا (سراب) ……………………………………………….145

5-3-انعکاس رئالیسم انتقادی روسیه در ادبیات نمایشی ایران ………………………………….147

5-4-اندیشه های آخوندزاده……………………………………………………………………………..156

5-5-رئالیسم روسیه  پدید آورنده اندیشه ی مدرنیته  اجتماعی در آثار آخوندزاده ………163

5-6-آخوندزاده نماینده اندیشه  انتقادی در ایران…………………………………………………..169

5-7-آخوند زاده پیشرو در نمایشنامه نویسی………………………………………………………….178

5-8-آخوند زاده بنیانگذار نقد تئاتر،تاریخ و ادبیات در ایران……………………………………181

نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………185

 منابع……………………………………………………………………………………………………………187

 پایا نامه عملی : دکل کل………………………………………………………………………………190

چکیده

 نیکلای گوگول, رمان نویس و نمایشنامه نویس روسی بود که در آثارش با نگاهی احساسی و طنز آمیز به واقعیات اجتماعی می پرداخت.

در فصل اول کلیات پژوهش ارائه می شود. در فصل دوم دیدگاه لوکاچ در این زمینه نیز تشریح می گردد.در فصل سوم رویکرد گوگول نسبت به نقد اجتماعی بررسی شده و همچنین به لحاظ قرابت این رویکرد با ملاحظات لوکاچ تحلیل جامعه شناختی در این زمینه انجام شده است..در فصل چهارم ریشه ها و آغاز رئالیسم انتقادی تعریف وادامه روند آن در ادبیات روسیه بررسی شده است.در فصل پنجم اندیشه های آخوندزاده از منظر جامعه شناختی ارزیابی شده و در ادامه  به بازتاب رئالیسم انتقادی در ادبیات فارسی ،خصوصادرآثار نمایشی آخوند زاده، پرداخته شده است.

یک مطلب دیگر :

در انتها با توجه به اینکه که , نمایشنامه های آخوندزاده بخصوص،  نمایشنامه ی ((وکلای مرافعه تبریز )) همخوانی نزدیکی با نمایشنامه ی(( بازرس)) گوگول دارد فر صت مناسبی پیش آمد تا  یک بررسی تطبیقی نیز انجام شود..

کلید واژگان : نیکلای گوگول , لوکاچ, رئالیسم انتقادی, جامعه شناسی ادبیات ,آخوندزاده.

 مقدمه

بررسی مسا ئل اجتماعی و بازتاب انتقادی آن در قالب نمایشنامه در آثار نیکلای گوگول و در نمونه ایرانی آن یعنی آثار آخوند زاده از دوره تحصیلی کارشناسی یکی از مباحث مورد علاقه من در حوزه ادبیات نمایشی بوده،  به همین دلیل ،در این باب ،پژوهشی نیز برای پایان نامه دوره یاد شده ارائه دادم.

در دوره حاضر برای ادامه این تحقیق و  با مشا وره ی استاد راهنمای بخش نظری ام پژوهش ام را آغاز نمودم،همزمان در بخش عملی  هم شروع به نگارش نمایشنامه((دکل کل)) پرداختم.

با تو جه به پژو هش دوره ی کا رشناسی ام که منحصرا به رویکرد گوگول در باب رئالیسم انتقادی پرداخته  شده بود ،بر آن شدم که نمایشنامه ها و داستان های گوگول را از منظر یک جامعه شناس مورد تحلیل قرار دهم،بنا براین از تفکرات لو کاچ در این زمینه نیز بهره جستم،چون مفهوم رئالیسم انتقادی از منظر لوکاچ، با اندیشه های درام نویسا نی مانند گوگول ارتباط جامعه شناختی نزدیکی داشت.

در بخش دوم این پژوهش لازم دیدم به  رئالیسم انتقا دی درادبیات فارسی نیز بپردازم. از آنجا که بین ادبیّات روسی و ادبیّات فارسی قرابت معنایی و صنعتی (صنایع ادبی) وجود دارد. گذشته از آنکه نظم و نثر روسی را با کمال آسانی می‌توان به زبان فارسی درآورد و تطبیق داد، صنایع ادبی ـ مثل تلفیق‌ها و کنایه‌ها و استعاره‌های زبان روسی ـ و گهگاهی مَثَل‌های این زبان با معادل آن در زبان فارسی تطبیق می‌کند به همین علت  بازتاب رئالیسم انتقادی روسیه را در ادبیات فارسی ، بخصوص در نمایشنامه ها ی آخوند زاده مورد بررسی قرار دادم.

 

البته در حوزه ها ی دیگر، تحقیقاتی در مورد آثار آخوند زاده انجام شده است، تفاوت اساسی پژوهش حاضر در حوزه ی تطبیقی صورت پذیرفته ، بطوری که برای مثال: نمایشنامه(وکلای مرافعه تبریز)با نمایشنا مه (بازرس)گوگول مورد تطبیق قرار گرفته است.

در مجموع برای قالب اولیه این پژوهش از دیدگاه جامعه شناختی لوکاچ استفاده شده است. به همین علت  در گام اول، نگرش و اندیشه های گوگول در باب انتقادی شرح داده شده ، ودر مر حله ی بعدی انعکاس آن در آثار آخو ند زاده  مورد بررسی قرار گرفته است.

لازم به یاد آوری می دانم  در این مسیر، با پاره ای  مشکلات نیز موا جه بودم،که تا حدود زیادی روند پژوهشی ام را به تا خیر اندا خت،در نهایت با راهنمایی ها ی اساتید بز رگو ارم راه را هموار تر یافتم.

 

 بیان مسئله

 

فلاسفه اولین کسانی بودند که بین رئالیسم اروپایی و رئالیسم انتقادی فرق گذاشتند. اصطلاح رئالیسم انتقادی را برای اولین بار لوکاچ برای قلمرو وسیع تر ی از ادبیات پیشنهاد کرد.

منظور او از مفهوم رئالیسم انتقادی تحلیل آثار رمان نویسان و نمایشنامه نویسانی مانند(نیکلای گوگول،بالزاک،زولا…)بود.و ارجاع زیبایی شناختی و ایدئولوژیک به آثار ادبی کشور های سوسیالیستی به گفته او “از نمایش واقعیت موجود، برای تخیل وضع یک گروه اجتماعی و قدرت ها و امکانات آن در  آیند ه بهره می جستند.

درامهای اجتماعی گوگول در ظاهر کاراکتر های جامعه را به ما نشان میدهند که می خواهند کاستی های  موجود را نمایان سازند،  واین همان چیزی است که لوکاچ  شناخت جامعه می خواند، بطوری که جامعه به مثابه یک کل باشدو شناخت اجزای مختلف آن …این همان دیالکتیک کلیت است که لو کاچ به آن اشاره دارد. به این ترتیب ما می توانیم این تضاد را بین فرد و جامعه در آثار ادبی نویسندگان رئالیسم انتقادی ،خصوصا گوگول ببینیم، وقتی شخصیتها ی گوگول را در چهار چوب این نظریه قرارمی دهیم در می یا بیم که آنها در اجتماع مورد استهزاء مقامات دولتی و مالکان بوده اند و چاره ای جز مبارزه نداشتند،0مبارزه با سر مایه داری و شروع رئالیسم سوسیالیستی ) .

لو کاچ در این باب اشاره دارد به طبقه پرولتاریا، که در می یابد انسان مر کزیت جامعه است و نهایتا خود می تواند آنچه را می خواهد خلق کند.

حال این سوال پیش می آید که اهمیت رئالیسم انتقادی نزد لوکاچ ناشی از چه بود؟ از آنجا که اهمیت آثار رئالیسم انتقادی ،دربازتاب و انعکاس انگاره های متناقض پنهان شده در یک نظام اجتماعی است این نوع پردازش هنری اولویت می یابد. بر اساس اصطلاح بازتاب به نظر صر فا ارائه ی پوسته ی سطحی واقعییت نیست بلکه بازتابی حقیقی تر و پو یاتر ازواقعییت است.نهایتا با طر ح سوال فوق  در یچه ای باز میشود تا به جنبه های مختلف رئالیسم انتقادی و چگونگی شکل گیری آن  در عمق آثار نمایشی گوگول  که بر دور نمای کلی یک جامعه و باز تابی واقع گرانه  همراه است بپردازیم.

همچنین از منظر زیبایی شناختی لوکاچ که سعی در کشف روند تغییر انسان از طریق واقعیات جامعه را داشت بتوانیم با نگاهی تحلیلی تغییر کاراکترها در درام های اجتماعی گوگول  بصورت ملموس تر مشاهده کنیم .

در مقاله حاضر به ویژگی های مکتب ادبی رئالیسم انتقادی پرداخته شده است . از جمله اینکه رئالیسم انتقادی پدیده ای مختص ادبیات عصر طلایی روسیه است و نویسندگانی ایرانی مانند میرزا فتحعلی آخوندزاده تحت تاثیر این مکتب آثار جاودانی، به مقتضای زمان خود خلق کرده اند. در ادامه به بررسی نمودهای مکتب رئالیسم مکتب انتقادی در آثار آخوند زاده  پرداخته شده است.

آخوند زاده در نمایشنامه های کمدی خود انتقاد تند وتیز خود را متوجه دستگاه قضایی دور انش کرده و با بهره گیری از ویژگیهای رئالیسم انتقادی مسائل مختلف اجتماعی دوران خویش را بیان کرده است.

 

1-2-پیشینه تحقیق

 تحقیق وبررسی مستقیمی در این مورد انجام نشده است . با مراجعه به کتابخانه های ملی ، دانشگاه تهران ، دانشگاه هنر تهران ، فرهنگستان ، دانشگاه آزاد اسلامی تهران، دانشگاه تربیت مدرس  و پایان نامه هایی که در پایگاه های اینترنتی ایران داگ و نور مگز که در راستای این موضوع است به شرح ذیل می باشد :

 

2-7) مکتب قاجار ……………………………………………………………………….33

2-8) ویژگی­های نقوش تزیینی هنر و معماری دوره قاجار …………………………………………………………….37

2-9) مضامین رایج در نقاشی دوره قاجار ………………………………………………………………………………..42

2-10) تجزیه و تحلیل آثار نقاشی در دوره قاجار …………………………………………………………………………….46

2-11) دیوارنگاری در دوره قاجار …………………………………………………………………………………………………47

2-12) موقعیت طبیعی شیراز …………………………………………………………………………..48

2-13) تاریخچه مختصر شیراز ……………………………………………………………………53

2-14) محلات شیراز در عهد قاجار …………………………………………………….54

فصل سوم) یافته­های پژوهش

3-1) خانه عطروش …………………………………………………………………………………………56

3-2) نماهای مختلف خانه عطروش ……………………………………………………………..57

3-3) موقعیت مکانی ……………………………………………………………………………………58

3-4) ساختمان اصلی شمالی خانه عطروش ……………………………………………………59

 

3-5) بررسی آثار هنری قسمتهای مختلف بنا (کاشیکاری حیاط) ………………………………………………….61

3-6) حوض­خانه ……………………………………………………………………………………………97

3-7) ساختمان شمالی ………………………………………………………………………………..129

3-8) بررسی تحلیلی داده های پژوهش ……………………………………………134

فصل چهارم) نتیجه­پژوهش

نتیجه­گیری ……………………………………………………………………………………135

فهرست منابع

منابع ………………………………………………………………………….139

مقدمه

شهر شیراز یکی از کانون­های اصلی هنر نقاشی ایران در دوران زند و قاجار بود که با مطالعه آثار باقی­مانده از آن دوران می­توان به شکل کامل­تری از شناخت نقاشی ایرانی در آن دوران رسید. در میان آثار نقاشی باقی­مانده از این دوران می­توان به خانه­های تاریخی متعددی اشاره کرد که هر یک به فراخور خود ویژگی­های سبک­شناختی و زیبایی­شناختی نقاشی دوران زند و قاجار را بازتاب می­دهند. یکی از این خانه­ها، معروف به خانه عطروش است.

خانه قدیمی آقای حاج محمود عطروش معروف به منزل حاج میرزا محمدعلی فیروز­آبادی از جالب­ترین و زیباترین خانه­های قدیمی دوره قاجاریه از نظر کاشیکاری و نقاشی محسوب می­گردد. محل آن در بازار حاجی انتهای کوچه زنجیرخانه قرار­دارد که نمونه­های نفیسی از کاشیکاری مربوط به دوره قاجاریه در خانه عطروش نصب گردیده و از بهترین نمونه کاشیکاری هفت رنگ دوره قاجاریه محسوب می­گردد.خانه عطروش از نظر شکل و فرم کاشیکاری جالب و منحصر به فرد محسوب می­شود، منزل مذکور از نظر نقاشی و رنگ و روغن بر روی چوب، گچ، تابلوهای کاشیکاری، آجرکاری باید از نمونه­های جالب هنری دوره قاجاریه محسوب داشت. ساختمان شمالی شامل یک تالار اصلی در وسط و دو­گوشواره در طرفین آن در طبقه فوقانی و یک حوض­خانه و دو­گوشواره در­طرفین آن در طبقه زیر می­گردد که آنها را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

در این پایان­نامه به کلیات پژوهش،مطالبی درباره دوره قاجار،شیراز در زمان قاجار، بررسی آثار هنری قسمتهای مختلف بنا شامل کاشیکاری دیوارهای حیاط و تابلوهای نقاشی و در انتها به نتیجه پژوهش و اینکه تصاویر خانه مذکور با چه مضامینی کار شده است و اینکه گونه­های مختلف انسانی،حیوانی و گیاهی در چه جایگاهی قرار­دارند پرداخته می­شود.

یک مطلب دیگر :

1-1) بیان مسئله

در دوره قاجار ایران شدیداً تحت تاثیر پیشرفت­های صنعتی و دیگر جاذبه­های اروپایی قرار­گرفت و از ورود افکار و محصولات آنها استقبال شد.این روند بر هنر ایران کم­کم تأثیر گذاشت، اما بعضی از سنتهای پایدار بویژه در نقاشی به­جا ماند. مکتب نقاشی قاجار از دوره زند شروع شد و تا دوره قاجار و کمی پس از آن امتداد یافت. این شیوه به عنوان سبکی منسجم و مکتبی متشکل در نقاشی ایران از­جایگاه ویژه­ای برخوردار است که همه ویژگی­های موضوعی و کاربردی یک مکتب نقاشی را دارد. این شیوه بیشتر از تلفیق ویژگی­های هنر نقاشی سنتی ایرانی با عناصر و شیوه­های نقاشی اروپایی شکل گرفت. هر­چند آثاری نزدیک به این شیوه از دوره صفوی در ایران تا­حدی مرسوم بود و فرنگی­سازی نامیده می­شد، اما ابتدا در دوره زند و در ادامه آن در دوره قاجار شکل مشخص خود را یافت.

خانه آقای حاج محمود عطروش معروف به منزل محمد­علی فیروزآبادی از زیباترین خانه­های قدیمی دوره قاجاریه در شهر شیراز می­باشد.در ورودی آن در دالان قرار­دارد و به مغرب باز می­شود.این خانه قدیمی شامل یک رشته ساختمان در سمت شمال و یک رشته ساختمان در سمت مغرب می­باشد. دیوار جنوبی و شرقی و نمای ساختمان شمالی کاشیکاری است و تابلوهای نفیس کاشیکاری مربوط به دوره قاجاریه در دیوار جنوبی و شرقی و حوض­خانه آن نصب گردیده که از بهترین نمونه کاشیکاری هفت رنگ دوره قاجاریه محسوب می­گردد.

ساختمان شمالی دو­طبقه است و در­گوشه شمال شرقی آن ده پله سنگی یکپارچه نصب شده که حیاط را به ساختمان مربوط می­سازد،در­گوشه شمال غربی نیز راهرویی تعبیه شده که به وسیله پلکان به کفشکن غربی ساختمان مربوط می­شود.در زیر ساختمان شمالی حوض­خانه­ای تعبیه و در­طرفین حوض­خانه دو­گوشواره دیده می­شود. حوض­خانه کاشیکاری است و کاشیکاری آن نوع مخصوصی است که به کاشی خاتم­سازی معروف است.ازاره گوشه­های طرفین حوض­خانه نیز کاشیکاری زیبای خاصی را دارد،ازاره سنگی بنا در سمت شمال و مغرب با ارتفاع 5/2 متر از قطعات سنگ یکپارچه تهیه و نصب گردیده است.

خانه عطروش از­نظر شکل و فرم کاشیکاری جالب و منحصر به فردی محسوب می­شود، منزل مذکور از نظر نقاشی و رنگ و روغن بر روی چوب، گچ، تابلوهای کاشیکاری، آجرکاری باید از نمونه­های جالب هنری دوره قاجاریه محسوب داشت. ساختمان شمالی شامل یک تالار اصلی در وسط و دو­گوشواره در طرفین آن در طبقه فوقانی و یک حوض­خانه و دو­گوشواره در طرفین آن در طبقه زیر می­گردد که آنها را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

در این پایان­نامه با توجه به مبانی زیبایی شناختی هنر قاجار به بررسی آثار هنری قسمتهای مختلف بنا شامل کاشیکاری دیوارهای حیاط و تابلوهای نقاشی پرداخته می­شود.

1-2) پیشینه پژوهش

پایان نامه­ای در مورد خانه عطروش کار­نشده است ولیکن چون مربوط به دوره قاجار می­باشد درباره قاجار مطالبی موجود می­باشد، مثلا در زمینه نقد زیبایی­شناسی دوره قاجار توسط بهنام جلالی جعفری و درباره تاریخ و تمدن فرهنگ ایران احمد تاج بخش و یا سید­محسن جوادی درباره هنر دوره قاجار و همچنین شاهرخ مسکوب درباره هنر­نقاشی­ایران مطالبی را به ثبت رسانده­اند. همچنین یعقوب آژند بر­روی نقاشان قاجار کار­کرده است.جیان روبرتو اسکارچیا درباره هنر زند و قاجار،شیلا کن­بای درباره نقاشی ایران کتاب دارند ولی درباره خانه عطروش هیچ نوشته مکتوبی در­دسترس نمی­باشد.

1-3)پرسش­های پژوهش

1-با توجه به شرایط اجتماعی و فرهنگی خانه عطروش در زمان قاجار، نقاشی­های آن از چه ساختار و ماهیت فرهنگی و زیبایی شناختی برخوردارند؟

2-عناصر­تصویری نظیر نقش انسان در­نقاشی­های خانه عطروش به چه شکل است وچه­جایگاهی دارند؟

1-4) فرضیه

1- آثار تصویری خانه عطروش بنا به ماهیت و کارکرد فرهنگی و اجتماعی خود در­انواع متعدد با­ مضامین مختلفی کار­شده­اند که همه آنها از نوعی ساختار زیبایی­شناختی مشابه و در­عین­حال هر­کدام از­آنها مطابق با­هدفی که دنبال می­کنند از ویژگی­های خاص سبک­شناختی مختص به خود برخوردارند.

2- در نقاشی­های خانه عطروش گونه­های متعدد انسانی،گیاهی­و حیوانی دیده می­شود که در این میان انسان ازجایگاه برجسته­ای برخوردار ­است به ­ویژه تصویر­زن جایگاه خاصی را در­نقاشی ­ها  به ­خود اختصاص می­دهد.

1-2. ردیابی علمی حوزه­ی باستانی هلیل­رود و عوامل پدید آمدن این تمدن……………………………….18

1-1-2. محدوددیت­ها و جذابیت­های حوزه هلیل برای استقرار انسانها…………………………………………..26

فصل سوم: مفهوم اسطوره و نسبت آن با آثار هلیل­رود……………………………………………………………….32

1-3. معرفی و توصیف آثار حوزه­ی هلیل­رود………………………………………………………………………………..33

2-3. مفهوم اسطوره با دو رویکرد طبیعت­گرایانه و فولکوریک…………………………………………………….37

3-3. تحلیلی بر عناصر موجود در افسانه­ها و عقاید اسطوره­ای جاریِ ساکنان هلیل­رود……………..41

1-3-3. مَردوزما……………………………………………………………………………………………..42

2-3-3. آل…………………………………………………………………………………………….42

 

3-3-3. دُرونْج……………………………………………………………………………………….43

4-3-3.پَری………………………………………………………………………………………………………46

5-3-3. اسامی آبادی­ها و مکان­های زیارتی……………………………………………………………………………………….47

6-3-3. جشن سَده در میان بومیان حوزه­ی هلیل­رود…………………………………………………………………………..49

7-3-3. _­توصیف و تحلیل نقش­مایه­های مار و عقرب………………………………………………………………………….51

فصل چهارم:  دو داستان انتخابی «پهلوان جوسر» و «درونج»، و تحلیلی بر آن­ها………………………….59

1-4. مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………..60

2-4. افسانه «پهلوان جوسر»…………………………………………………………………………………………….62

1-2-4. تطبیقی بر تحلیل داستان «پهلوان جوسر» با نمونه­های تصویری نقش­مایه­های آثار هلیل­رود………………………………65

3-4. افسانه «درونج»……………………………………………………………………………………………………………………….74

1-3-4. تطبیقی بر تحلیل داستان «درونج» با نمونه­های تصویری نقش­مایه­های آثار هلیل­رود ………………………………………78

یک مطلب دیگر :

نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………………..84

مآخذ………………………………………………………………………………………………..87

گزارش کار عملی و روایت تصویری افسانه­ی پهلوان جوسر………………………………………………….. 91

 

فصل اول:

مسائل و فرضیات پژوهش

بیان مسأله:

آثار نویافته­ی تمدن جیرفت (حاشیه هلیل­رود) که موجب شگفتی جهانیان شده است از جنبه­های گوناگونی حائز اهمیت است. به استناد برخی منابع نوشتاری و باستان­شناختی، این آثار از تاریخ بسیار طولانی برخوردار است و مطالعات صورت گرفته بر روی این آثار موجب شده که محققین، تاریخ شکل­گیری این آثار را قدیمی­تر از اولین تمدن جهان یعنی «بین­النهرین» بدانند و حتی این فرضیه را ارائه دهند که شکل­گیری اولین تمدن جهان نیز در این منطقه بوده است. بدون شک قومی با چنین درجه­ای از تمدن و هنر بایستی صاحب خط و آثار مکتوب نیز باشد. ولی تا کنون جز دو سطر از نوشته­های آنان به دست ما نرسیده است. این دو سطر نیز تاکنون بازخوانی نشده­اند و در صورت بازخوانی شدن نیز به هیچ وجه برای درک فرهنگ و اساطیر تمدن این حوزه که در جاهایی به تمدن «اَرَتا» از آن یاد می­شود، کافی نیستند. بنابراین تصاویر بازمانده در حال حاضر با ارزش­ترین مدارک هستند. این تصاویر که شالوده­ی دانسته­های فعلی ما بر آن استوار است، اهمیتی فراوان دارند و با تحلیل آن­ها شاید بتوان برای نفوذ در عمق این تمدن عظیم و اعجاب­آور راهی پیدا کرد. به هر اندیشه، آثار موجود و تصاویر نقش شده بر روی آن­ها، گواه و شاهدی متضمن بر وجود اجتماعی با فرهنگِ غنی و خط مشی مدوّن هستند. این جامعه در بطن خود، هنری را پرورش داده که به هیچ وجه قابل اغماض نیست. فرآیند تکامل این هنر، قطع به یقین مسیری بس طولانی را پیموده تا به چنین ارائه­ای رسیده است. ردیابی این سیر تاریخی و جستجوی نقطه­ آغاز پیدایش چنین تمدن­هایی به عهده­ی علم باستان­شناسی است و در این مجال نمی­گنجد. چنان­ که بررسی ریشه و بُنیه­ی فرهنگی یک جامعه باستانی، نیازمند پژوهش گسترده و مطالعات عمیق در راستای تاریخ است، تمدن هلیل­رود به دلیل نویافته بودنش، تا به اکنون، بهره­مند از چنین کنکاشی همه جانبه نشده است. آنچه که دربرگیرنده­ی مطالعاتِ حول محور این تمدن است تعداد بسیار محدودی کتاب و بیشتر گزارشات و مقاله­هایی است که در مجلات مختلف چاپ شده است. در بعضی از این مقالات به بررسی ارتباط بین این تمدن و تمدن بین­النهرین پرداخته شده است، و جستجویی در باب این ارتباط با تمدن هند که به نظر می­آید به دلیل نزدیکی جغرافیایی و نژادی و نیز فرهنگی از اهمیت بیشتری برخوردار بوده است، صورت نگرفته است. اما آنچه که حل نشده به نظر می­رسد، مسئله­ی وجود تداوم هویت فرهنگی بین ساکنان قدیم حوزه­ی هلیل­رود (هزاره­ی سوم قبل از میلاد) و ساکنان کنونی این منطقه است که جستجوی این ارتباط، ما را به سمت ادبیات (افسانه­ها و داستان­ها) و دیگر علایم فرهنگی موجود در بین مردم بومی منطقه و تصاویر نقش­شده بر آثار به جا مانده از ساکنان قدیم منطقه، هدایت کرده است.

1 –  2 – بخش دوم‌: گفتمان عکاسانه…………………………………………………………………………..13

1 –  2 – 1 –  بیان عکاسانه…………………………………………………………………………………13

1 –  2 – 2 –  ورود عکاسی به دنیای هنر……………………………………………………………..23

1 –  2 – 2 – 1 –  عکاسی با مفاهیم اجتماعی……………………………………………….32

1 –  2 – 3 –  مبانی نظری سوررئالیسم………………………………………………………………..36

1 –  2 – 4 –  اصول سوررئالیسم………………………………………………………………………..37

1 –  2 – 4 – 1 –  طنز……………………………………………………………………………….37

1 –  2 – 4 – 2 –  شگفت و جادو……………………………………………………………….37

1 –  2 – 4 – 3 –  نگارش خودکار………………………………………………………………37

1 –  2 – 4 – 4 –  رویا………………………………………………………………………………37

1 –  2 – 4 – 5 –  دیوانگی…………………………………………………………………………38

1 –  2 – 4 – 6 –  تصادف عینی………………………………………………………………….38

1 –  2 – 4 – 7 –  اشیاء سوررئالیستی………………………………………………………….38

1 –  2 –  5 –  عکاسی با بیان سوررئالیسم……………………………………………………40

2 –  فصل دوم‌: بررسی دیدگاه سوررئالیسم و تأثیرات آن بر گرافیک، عکاسی و برخی از هنرهای

دیگر…………………………………………………………………………………………42

2 –  1 –  بخش اول: دادا و روند شکل‌گیری سوررئا‌لیسم………………………………………………43

2 –  1 –  1 –  دادائیسم و گرافیک………………………………………………………………………50

2 –  1 –  2 –  هنرمندان دادا………………………………………………………………………………52

 

2 –  1 –  3 –  رویکردهای دادائیسم در عکاسی……………………………………………………52

2 –  1 –  4 –  سرانجام دادائیسم…………………………………………………………………………53

2 –  2 –  بخش دوم: سوررئا‌لیسم یا فراواقع‌گرایی یا وهمگری………………………………………54

2 –  2 –  1 –  نگرش نمادین……………………………………………………………………………..61

2 –  2 –  1 –  نگرش واقع‌گرا……………………………………………………………………………62

2 –  3 –  آندره برتون و جنبش سوررئالیسم………………………………………………………………..63

2 –  4 –  رویکردهای سوررئالیسم در ادبیات………………………………………………………………67

2 –  4 –  1 –  استعاره در ادبیات………………………………………………………………………..68

2 –  4 –  2 –  جناس در ادبیات…………………………………………………………………………69

2 –  4 –  3 –  ایهام در ادبیات……………………………………………………………………………69

2 –  4 –  4 –  بازشناسی آرایه‌های ادبی در تصویر……………………………………………….72

2 –  4 –  4 –  1 –  استعاره در تصویر…………………………………………………………73

2 –  4 –  4 –  2 –  جناس در تصویر…………………………………………………………..76

2 –  4 –  4 –  3 –  ایهام و نماد در تصویر…………………………………………………..78

2 –  5 –  رویکردهای سوررئا‌لیسم بر نقاشی و مجسمه‌سازی…………………………………………80

2 –   5 –  1 –  رنه ماگریت………………………………………………………………………..80

2 –   5 –  2 –  سالوادور فلیب دالی…………………………………………………………….81

2 –  6 –  رویکردهای سورئالیسم در سینما و عکاسی……………………………………………………82

2 –  6 – 1 –  اعتقاد سوررئالیست‌ها در مورد سینما و عکاسی………………………………..82

2 –  7 –  رویکرد‌های سوررئالیستی در عکاسی……………………………………………………………87

2 –  7 –  1 –  گرایشات سورئالیستی در عکاسی…………………………………………………..93

2 –  7 –  2 –  رئالیسم سحرآمیز در عکاسی……………………………………………………….101

2 –  8 –  رویکرد‌های عکاسی سوررئالیستی در گرافیک………………………………………………105

2 –  9 –  سرانجام سوررئالیسم…………………………………………………………………………………112

3 –  فصل سوم‌: معرفی برخی از طراحان و عکاسان سوررئالیست………………………………………..113

3 –  11 –  معرفی برخی از طراحان با توجه به رویکرد‌ عکاسانه‌‌ی سوررئالیستی در آثار

گرافیک آنها……………………………………………………………………………………….114

3 –  11 –  1 –  میشل باتوری…………………………………………………………………………..114

3 –  11 –  3 –  چاز ماویان دیویس…………………………………………………………………..122

یک مطلب دیگر :

3 –  11 –  2 –  آلن لو کرنک……………………………………………………………………………127

3 –  11 –  4 –  پی یر برنارد…………………………………………………………………………….129

3 –  11 –  5 –  ویسلاو والکوسکی…………………………………………………………………..131

3 –  11 –  6 –  ایسیدرو فرر…………………………………………………………………………….133

3 –  11 –  7 –  اپکس لین……………………………………………………………………………….136

3 –  11 –  8 –  محسن سلیمانی……………………………………………………………………….138

3 –  11 –  9 –  فرزاد ادیبی……………………………………………………………………………..140

3 –  11 –  10 –  سید حسن موسی‏زاده……………………………………………………………..143

3 –  11 –  11 –  محمدرضا دوست‏محمدی……………………………………………………….148

3 –  12 –  معرفی برخی از عکاسان  با توجه به رویکرد سوررئالیستی در آثار آنها…………..162

3 –  12 –  1 –  چما مادوز……………………………………………………………………………….162

3 –  12 –  2 –  مَن رِی……………………………………………………………………………………167

3 –  12 –  3 –  دیوید هاکنی……………………………………………………………………………173

3 –  12 –  4 –  جولیا مارگاریت کامرون……………………………………………………………177

3 –  12 –  5 –  ادوارد وستون………………………………………………………………………….183

3 –  12 –  6 –  فرانسیس جاکوبتی……………………………………………………………………190

3 –  12 –  7 –  سیدمهدی مقیم‌نژاد…………………………………………………………………..195

4 –  فصل چهارم‌: بررسی فتوگرافیک…………………………………………………………….197

4 –  1 –  رویکردهای عکاسی در گرافیک………………………………………………………………….198

4 –  2 –  روند شکل‌گیری فتومونتاژ…………………………………………………………………………203

4 –  2 –  1 –  فتومونتاژ…………………………………………………………………………………..218

4 –  2 –  2 –  نقش جان هارتفیلد در شکل‌گیری فتومونتاژ………………………………….228

4 –  3 –  رویکرد فتومونتاژ در آثار گرافیکی………………………………………………………………233

نتیجه‌گیری…………………………………………………………………………………………..240

گزارش بخش عملی و تصاویر آن……………………………………………………………243

فهرست منابع………………………………………………………………………………..248

چکیده انگلیسی………………………………………………………………………………………257

کلید واژه انگلیسی…………………………………………………………………………………257

مقدمه

«بشر از روزگار پیش تاریخی به دنبال روش‌هایی بوده که بتواند ایده‌ها و مفاهیم خویش را به صورت بصری نشان دهد و دانش را در قالب گرافیک محفوظ بدارد و به اطلاعات نظم و روشنی بخشد. افراد مختلفی چون کاتبان، چاپ‌گران و هنرمندان این نیازها را در طول تاریخ برآورده کرده‌اند. ویلیام ادیسن دوی گینز (William Addison Gynz)، کتاب‌آرای برجسته، به عنوان کسی که به پیام‌های چاپی، نظم ساختاری و صورت بصری می‌داد در سال 1922 در توضیح فعالیت خویش اصطلاح طراح گرافیک (Graphic Designer) را به کار برد و از آن زمان همین نام برای این حرفه‌ی نو، برگزیده شد. اما امروزه طراح گرافیک، وارث نیاکان برجسته‌ای است. کاتبان سومری که مخترع خط بودند، صنعت‌گران مصری که روی برگ‌های پاپیروس کلمات و تصاویر را در هم آمیختند، باسمه‌سازان چینی و تذهیب‌کاران قرون وسطی، چاپ‌گران و حروف‌چینان سده‌ی پانزدهم که نخستین کتاب‌های چاپی اروپایی را طراحی کردند، جملگی بخشی از میراث غنی و تاریخ طراحی گرافیک هستند. ولی به طور کلی بنیان‌گذاران اصلی این سنت گم نامند؛ زیرا ارزش اجتماعی و دستآوردهای زیبایی‌شناختی طراحان گرافیک که بسیاری از آنان، هنرمندانی مبتکر و با قدرت تخیل و هوش بالا بوده‌اند، به حد کفایت شناخته نشده‌اند.» (بی. مگز؛ فراست؛ نوری؛ 1384؛ ص 4)

«کلمه‌ی دیزاین به زبان فارسی، طراحی ترجمه شده و به کار می‌رود. در صورتی‌که دیزاین دارای مفهوم متفاوت و وسیع‌تری است. دیزاین به معنی ساختار دادن و یا سازمان دادن است. معنی و یا منظوری را با در نظر گرفتن امکانات، با درک اولویت اجزاء آن با کمک عقل، منطق و خلاقیت برای درک و یا مصرف مخاطب و یا جماعتی خاص سازمان‌دهی کردن و سامان دادن است؛ که از معنی طراحی بسیار فاصله دارد. طراحی، آخرین مرحله‌ی شکل گرفتن دیزاین است که برای نشان دادن فکر و ایده، روی کاغذ به کار می‌رود.» (مثقالی، «دیزاین»، حرفه هنرمند، شماره 19، ص 2)