• افسانه های هزار و یک شب، چگونه به کمک نظام نشانه‌ای طلسم و افسون، رمزگذاری و رمزگشایی می‌شود و تأثیر این عناصر، به عنوان یک جزء؛ بر دیگر عناصر داستان از جمله رخدادها و شخصیتهای داستانی، به عنوان یک کل؛ در نشانه شناسی ساختارگرایانه چگونه است؟
• افسانه های هزار و یک شب در دوره های تاریخی، از رهگذر نشانه شناسی طلسم و افسون به عنوان روش بررسی تحلیلی؛ با چه تغییراتی مواجه شده و چگونه به قلمروی برخاسته از فرهنگ و باورهای مردم جوامعی بدل گشته اند، که در شکل گیری کنونی آن سهیم و دخیل بوده اند؟
• افسانه، بخشی از داستانها و حکایاتی است که بر پایۀ وقایع غیر واقعی و خیالی بوجود آمده و از پس این عناصر خیالی و در دنیایی کاملاً غیر واقعی، به بیننده، شنونده و خوانندۀ خود پندهای اخلاقی می دهد و آنها را با حقایق زندگی آشنا می کند. طلسم و افسون نیز، در دنیای قصه ها عناصری هستند که به محض ظهور در دنیای داستان، به مخاطب خود می گویند که با دنیایی خیالی مواجه است. با توجه به دو واژۀ افسون و افسانه، که هر دو اشاره به خیال و عدم واقعیت دارند        می توان نتیجه گرفت که داستانها و حکایاتی در قلمروی افسانه قرار می گیرند که صورتی از طلسم و افسون را در خود داشته باشند.
• بر پایۀ نشانه شناسی ساختارگرایانه، عنصری که مورد بررسی قرار می گیرد به مثابۀ یک جزء تلقی شده و پایه و اساس این بررسی بر روی بررسی آن عنصر به عنوان یک جزء و ارتباط آن با دیگر اجزاء و در نهایت، با کل ساختار می باشد. بر این اساس، طلسم و افسون به عنوان یک جزء از اجزای سازندۀ افسانه های هزار و یک شب تلقی شده و با بررسی آن در فضای داستان، رمز گشایی و شناخت عملکرد آن در محیط داستانی و ارتباط آن با دیگر اجزا چون فضا، شخصیت و نقاط عطف
• 
•  داستان، می توان به تحلیلی از کل ساختار افسانه رسید.
• در واقع خواسته ها، آرزوها و نیازهای مشترک بین انسانها باعث شده است تا بسیاری از عناصر داستانی بتوانند به راحتی خود را با شرایط زمان و مکان وفق داده و با همۀ تغییراتی که در روساخت ممکن است داشته باشند، به حیات خود ادامه دهند و به مثابۀ پلی میان فرهنگهای مختلف باشند. بسیاری از واقعیات و اتفاقات تاریخی را می توان از دل همین افسانه ها و عناصر سازندۀ آنها که از مهمترینشان همین بحث طلسم و افسون می باشد؛ بیرون کشید و هزار و یک شب به عنوان گنجینه ای که تمدنهای شرق و غرب را به هم پیوند داده، از این قاعده مستثنی نیست. بررسی تغییرات انواع طلسم و افسون موجود در افسانه ای آن، گواه این ادعاست.

1- 4 اهداف تحقیق:

     هدف از تحقیق در مورد طلسم و افسون در داستانهای هزار و یک شب، به عنوان نمونه ای بی نظیر و غنی از ادبیات کشورمان؛ این است که بدانیم این عناصر چگونه با زبانی رمزگونه وارد دنیای افسانه ها گشته و چه کاربردی دارند. پرداختن به طلسم و افسون، به عنوان یکی از اساسی ترین  نشانه های موجود درافسانه ها و رمزگشایی آنها می تواند به مثابۀ دنبال کردن رد پاهایی باشد که از گذشته تا حال در میان مردم، باورها و اعتقادات آنها حضور داشته است. اهداف این پژوهش را به دو بخش     می توان تقسیم کرد:

الف- هدف اصلی: هدف اصلی این پژوهش، یافتن و بیرون کشیدن عناصر طلسم و افسون در میان حکایات هزار و یک شب، دسته بندی و پیدا کردن جایگاه آن در افسانه و ارتباط آن به عنوان یک جزء با دیگر اجزای داستان از جمله شخصیتها و حوادث و در نتیجه تأثیر آن در کل ساختمان افسانه می باشد.

ب- هدف جنبی: بررسی گونه های طلسم و افسون و یافتن مشابه آنها در دنیای خارج از داستان، و یافتن ردپای فرهنگهای مختلفی است که بر بدنۀ اصلی آن ملحقاتی را، با توجه به ذوق و قریحه و باور و اعتقاد مردم عصر خود؛ افزوده اند.

1- 5 روش تحقیق:

       این پایان نامه بیشتر ، عنوانی پژوهشی در زمینۀ بررسی نشانه شناسانۀ طلسم و افسون در  داستانهای هزار و یک شب می باشد. با توجه به اینکه مستندات مربوط به این موضوع، بیشتر در میان کتابها و مقالات موجود در نشریات و سایتهای اینترنتی موجود است، لذا  تحقیق در مورد آن بصورت کتابخانه ای انجام خواهد شد. حوزۀ تحقیق بیشتر پیرامون سه مبحث اصلی یعنی نشانه شناسی، طلسم و افسون در باورهای عامیانه و در افسانه ها و بررسی آنها در هزار و یک شب می باشد.

– 6 برنامۀ زمان بندی در ارائۀ تحقیق:

 1 –  بررسی تحقیقات و پژوهشهای انجام شده در باب نشانه شناسی ادبیات ایران، در حوزۀ قصه ها و افسانه های عامیانه؛ یک ماه.

2-  بررسی مستندات مربوط به طلسم و جادو و جایگاه آن در میان فرهنگ و باور مردم، یک ماه.

3 – خواندن داستانهای هزار و یک شب و بررسی عناصر طلسم و افسون در میان آنها، یک ماه.

4 – نگارش فصلهای پایان نامه با توجه به تحقیقات و جمع آوری اطلاعات و اثبات فرضیۀ ارائه شده، دو ماه.

 1-7دامنۀ تحقیق

     دامنۀ تحقیق این رساله حدود بیست حکایت اصلی و فرعی را در بر گرفته و در انتخاب آنها سعی بر این بوده که نکات زیر مورد توجه قرار گیرد:

• داستانها از بین حکایاتی انتخاب شود که بیشترین وجه طلسم و افسون را دارد.
• از بررسی داستانهایی که در آن کرامات الهی و قرآن و ادعیۀ قرآنی وجود دارد، تا جاییکه حوزۀ افسانه به تعریفی که عنوان می گردد وجود نداشته باشد؛ پرهیز شده است.
• یک مطلب دیگر :
• فروشگاه آرتین فایل
• سعی بر آن بوده که اصل تنوع در نوع طلسم و افسونهای به کار رفته در حکایات حفظ شده و از تکرار جلوگیری شود.

 

2-1 در آمدی بر نشانه شناسی

      در این بخش، ابتدا به مقولۀ ساختارگرایی و زبانشناسی اشاره می گردد که علم نشانه شناسی برخاسته از آن و در واقع، زیر مجموعۀ این بحث کلی قرار می گیرد. سپس نشانه شناسی از باب معنی کلمه بررسی می شود و در ادامه، به الگوهای اصلی و دیدگاههای چند تن از بزرگان این علم اشاره  می گردد. هدف از پرداخت به این فصل، مطرح نمودن علم نشانه شناسی و قابلیت آن در تحلیل انواع اشکال هنری، بویژه متن می باشد. هدف این رساله نشانه شناسی طلسم و افسون در افسانه های هزار و یک شب است و از این باب، بررسی علم نشانه شناسی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

2-2 ساختارگرایی[1]

برا رسیدن به آغازگاه ساختارگرایی، بی‌شك باید به اصلی‌ترین منبع آغازین آن از لحاظ تاریخی یعنی نظریه ” پوئتیك [2]” یا فن شعر ارسطو،  و نیز رسالۀ فن شاعری هوراس بازگشت. وقتی ارسطو بیان می دارد که به حكم ضرورت، در تراژدی شش جزء وجود دارد كه تراژدی از آنها تركیب می‌یابد و ماهیت آن بدان شش چیز حاصل می‌گردد، به واقع كاری جز استخراج اجزاء تراژدی و یافتن سازه‌های سازندۀ آن نمی‌كند. [3]

« ساختارگرایی به سال 1930 دردانشگاه پراگ توسط موکاروفسکی، هانزل و عده ای دیگر ازدانشجویان بنیان گذاری شد. » ( جلالی مقدم، 1384:  53  )

“ژان پیاژه “، روانشناس؛ درآخرین اثرهایش که به ساختارگرایی متمایل است می نویسد:              « ساختار، بیان یک کلیت است. یعنی اجزاء آن دارای هماهنگی و همبستگی درونی است. درتحلیل نهایی، اجزاء یک ساختار دیگر زندگی و تکامل مستقل ندارند. آنها چون درون ساخت یا نظام جای  می گیرند کارکردهای تازه می یابند که این کارکردها تابع قاعده ها و قواعد خاصی هستند که همین قوانین، الگوهای ساختاری را  تعیین می کنند. آنها هم چنین اعتقاد دارند، زبان یکی ازمهمترین ساختارهای آفریدۀ آدمی است که قدرت تبدیل شماری از الگوهای بنیادین را به انواع بسیار زیاد    دارد .»  (احمدی، 1387: 320 )

ساختارگرایی، یکی از مکاتب نظری انسان شناسی است که نمونه های متفاوتی از آن وجود داشته است اما عمدتاً آن را به ساختار-کارکردگرایی ( کارکردگرایی ساختاری ) درانسان شناسی اجتماعی بریتانیا و ساختارگرایی انسان شناسی فرانسه تقسیم می کنند و دو چهرۀ بارز آن ” رادکلیف براون[4] ” و ” کلود لوی استراوس[5] ” را در رأس هر یک از آنها قرار   می دهند.

« نقطۀ حرکت تفکر ساختاری لوی استراوس در باور او به وجود فرآیندها و مکانیسمهای مشابه در اندیشۀ انسان است. این فرآیند خارج از زمان و مکان قرار می گیرد، یعنی در زمان های متفاوت و در مکان های متفاوت تغییری نمی کند. البته این ساختار به باور لوی استراوس، عمیق ترین ساختارهای ذهنی انسان هستند که ساختاری دیگر بر فراز آنها فرو نشسته است. در حقیقت استراوس ساختارهای اجتماعی را به لایه های زمین شناسی تشبیه می کند که در آنها هر لایه، لایۀ زیرین و کهن تر را پوشش می دهد. بنابر این هر اندازه به عمق بیشتری برویم، در بعد زمانی نیز بیشتر به عقب     بازگشته ایم و به هستۀ مرکزی و منشاء نزدیک  شده ایم. » ( تاج مهر،1386 : 80 )

مهمترین محور در هرگونۀ ساختارگرایی، مقابله با اندیشۀ ” ذره گرا[6] ” است یعنی تحلیل هایی که پدیدۀ اجتماعی را همچون ذرۀ اتمی منفک از پیرامون آن مورد بررسی شناخت و تحلیل قرار           می دهند. در حالیکه در اندیشۀ ساختارگرا، هیچ پدیده ای را نمی توان بصورت ذره از متن و زمینۀ آن جدا کرد و مورد مطالعه و بررسی قرار داد. بنابر این در نهایت آنچه می تواند مورد مطالعه قرار گیرد نه مستقیماً خود پدیده، بلکه ” نظام[7] ” یا ” الگویی[8] ” است که پدیدۀ مورد نظر، جزئی از آن به حساب می آید.

« مفهوم ساخت و ساختار در ابتدا به معنی ساختار بیرونی ( روساخت ) یعنی شکل قابل رؤیت و مشاهدۀ مستقیم به کار می رفت اما این مفهوم به تدریج به ساختار درونی ( ژرف ساخت ) نیز تعمیم یافت. ساختار درونی، برخلاف ساختار بیرونی؛ مستقیماً قابل مشاهده نیست بلکه صرفاً از طریق پیامدها و نتایج آن درک می شود. »  ( سلیمیان، 1384: 18 )

در طبقه بندی ساختارگراها، آنها را بر اساس دیدگاهشان می توان به چهار دستۀ زیر               طبقه بندی کرد:

3ـ 1ـ 3   تئاتر اپیک (روایی) و بیگانه‌سازی                                                    29

4. فصل چهارم: یافته‌ها و بحث 34

4ـ 1   بازخوانی به‌مثابه تولید                                                                     39

4ـ 1ـ 1   اصالت                                                                                  40

4ـ1ـ2   هاله مقدس                                                                              42

4ـ1ـ 3   کارکرد آیینی ـ کارکرد نمایشی                                                      42

4ـ1ـ4   نمونه‌های مورد مطالعه                                                                 43

4ـ2   بازیابی تجربه در روایتگری                                                              49

4ـ2ـ1   نمونۀ‌ مورد مطالعه                                                                      51

5. فصل پنجم: نتیجه‌گیری 53

6. 

7.  

فهرست منابع                                                                                      58

گزارش روند کار عملی                                                                           60

 

1ـ1 بیان موضوع:

«عقلانیتِ مدرن»^[1] عنوانی است برآمده از سنت فكری اروپایِ پس از رنسانس و مشخصاً قرن هجدهم كه به‌عنوان «عصر روشنگری»^[2] از آن یاد می‌شود. هر چند خواستِ سیطرة عقل بر تمامی ابعاد زندگی انسان، به تمامی مختص این دوره نیست اما در همین دوره بود كه اراده‌ای عظیم در جهت برتری دادن و تأكید بخشیدن بر عقل به‌منزله عامل سروری انسان بر زیست‌جهانِ خود، به وجود آمد. سیر تحول عقل‌محوری و جریان‌های دخیل در آن به فراخور در فصل‌های پیشِ رو بیان خواهد شد.

اصل موضوعة اندیشة مدرنِ برآمده از دورة روشنگری، به‌طور ویژه، تقابل دوسویة اسطوره و عقل بود. به بیان دیگر از نظر اندیشة روشنگری، آن‌چه مانع پیشرفت انسان می‌شود، اسطوره و یا در چشم‌اندازی كلی‌تر ترس حاصل از برخورد با طبیعتِ ناشناخته (كه اسطوره از دل آن زاده می‌شود) بود. منظور از اسطوره در این دوره، هر آن مفهومی است كه در برابر تبیین عقلانی زیست‌جهانِ انسان بایستد. روشنگری با نفیِ تصویر اسطوره‌ای از جهان، تصویر (تفكر) علمی از جهان را جایگزین آن كرد. از نظرگاه تفكر علمی، امر و فعل اسطوره‌ای آن چیزی است كه به وسیلة تجربة روش‌مند قابل استنباط و دریافت و نیز قابل تصدیق نیست.

یک مطلب دیگر :

تقابل عقل و اسطوره به‌عنوان دو سویة مجزا و البته درهم تنیده از جهان زیستی و اندیشه‌ای انسان به پیش از دوران روشنگری باز می‌گردد و به گفتة هانس گئورگ گادامر^[3]:

اگر به پیدایش تمدن مغرب‌زمین بنگریم، چنین به نظر می‌رسد كه سه موج روشنگری بر این تاریخ گذر كرده است: [نخست،] موج روشنگری كه در اندیشة سوفسطایی افراطی اواخر سدة پنجم پیش از میلاد در آتن به اوج خود رسید؛ [دوم،] موج روشنگری سدة هجدهم كه در عصر عقل‌گراییِ انقلاب فرانسه به منتها درجة خود دست یافت و [سوم،] موج روشنگری ـ چه‌بسا بتوان آن را جنبش روشنگری سدة‌ [خود] مان بنامیم ـ كه با ‹‌دینِ الحادی› و استقرار نهادین آن در نظام‌های مدرن الحادانة حكومت،‌ عجالتاً به اوج خود رسیده است. مسئلة اسطوره با هر سه مرحلة اندیشة روشنگری پیوندی تنگاتنگ دارد.

(گادامر، 1387: 100)

روند عقلانی شدن جهان و تبدیل كردن عقل به عنوان ابزاری جهت نیل به اهدافی همچون پیشرفت علوم و رهایی از متافیزیك به واسطة اهمیت دادنِ بی چون و چرا به جایگاه علم، باعث سر بر آوردن پوزیتیویسم^[4] (اثبات‌گرایی)، تجربه‌گرایی و نیز پراگماتیسم^[5] (اصالت عمل) شد؛ چنان‌كه رمانتیسیسمِ قرن نوزدهم و نظریه‌های انتقادیِ قرن بیستم هر كدام به شیوه یا شیوه‌هایی در صدد رستگار كردنِ (نجات بخشیدنِ) سویة راستین عقلانیت بشری برآمدند.

در این پژوهش تلاش می‌شود تا دستاوردها و جهت‌گیری‌های عصر روشنگری نسبت به جایگاه عقلانیت و اسطوره، بالا بردن یكی (عقلانیت) و پایین كشیدن دیگری (اسطوره) به‌واسطة نقدهای رمانتیسیسمِ قرن نوزدهم به مددِ نظریه‌ورزی‌های جریان انتقادیِ قرن بیستم و به‌ویژه آرای والتر بنیامین^[6] (1892 ـ 1940) بررسی شود. والتر بنیامین به سبب درگیری‌های مطالعاتی‌اش با ماتریالیسم تاریخی، رمانتیسیسم و الاهیات یهودی نظریات انتقادی و رادیكالِ خود را در بابِ الهیات، زبان، ادبیات (به‌ویژه رمان و شعر قرن نوزدهم)، فلسفة تاریخ و هنر (از جمله تئاتر) به یاری مفاهیمی چون بازتولیدپذیری تكنیكی اثر در جریان مدرنیته، ترجمه و رسالت مترجم، تجربه و فقدان تجلّی آن در عصر مدرن و نیز تئاتر اپیك^[7] شرح و بسط می‌داد. البته در پاره‌ای موارد هم‌سویی متفكران مكتب فرانكفورت هم‌چون تئودور آدرنو^[8] و ماكس هوركهایمر^[9] با نظریات والتر بنیامین، در درك مختصات جریان مدرنیزاسیون كارگشا خواهد بود.

از عصر روشنگری به این سو، تئاتر همواره بستری برای تبلور و بازنماییِ مفاهیم و مضامین حوزة فلسفه و اندیشة بشری بوده است. در این میان، درگیر شدن فلسفه و اسطوره سبب شد كه نمایشنامه‌نویسانِ دوره‌های مختلفِ پس از روشنگری هر كدام به شیوه‌هایی، جهت‌گیری‌هایِ حاصله نسبت به اسطوره را در نظام نمایشی بازتاب دهند. در این میان گوتهولد ابراهام لسینگ^[10] (1781 ـ 1729) در تشریحِ مبانیِ نظری دورة روشنگری و با نگارش نمایشنامه‌هایی در راستای تفكر روشنگری قدم بر می‌داشت كه آخرین و یكی از دستاوردهای مهم او در این زمینه نمایشنامة ناتان خردمند^[11] (1779) است. از سوی دیگر دورة رمانتیك تحت تأثیر ایده‌آلیسم آلمانی و زمان ظهور اولین جریانِ‌ منتقد روشنگریِ عقل‌محور بود كه می‌توان مهم‌ترین وجه بروز آن را در یوهان ولفگانگ گوته^[12] (1832 ـ 1749) و نمایشنامة فاوست^[13] او جست‌وجو كرد.

2-1-2-3- پایتختهای امپریالی سابق: 30

2-1-2-3- پایتختهای ایالتی: 30

2-1-2-4- پایتختهای برتر: 30

2-1-2-5- پایتختهای منظومهای.. 39

2-1-2- نقشهای شهر پایتخت… 41

2-1-2- 1- نقش سیاسی شهر پایتخت… 42

2-1-2- 1- نقش اقتصادی شهر پایتخت… 43

2-1-3- نقش و کارکرد پایتخت در جغرافیای سیاسی.. 45

2-2- نقش متحول شهر پایتخت در گذشته، حال و آینده 52

2-3- تجربیات انتقال پایتخت در جهان و ایران. 55

2-3-1- تجربیات انتقال پایتخت در ایران. 55

2-3-2- تجربیات انتقال پایتخت در جهان. 59

2-3-2-1- آلمان. 61

2-3-2-2- استرالیا 65

2-3-2-3- برزیل.. 71

2-3-2-4- پاکستان. 77

2-3-2-5- ترکیه. 84

 

2-3-2-7-  قزاقستان. 942-3-2-6- ژاپن.. 87

2-3-2-8- مالزی.. 99

2-3-2-9- تانزانیا 103

2-3-2-10- ساحل عاج.. 105

-3-5 بررسی تجارب انتقال پایتخت در جهان. 108

-2-3تمرکز و عدم تمرکز (تئوری ها و تجربیات جهانی) 110

-3-3اثرات فضایی نظام متمرکز و غیر متمرکز. 113

-4-3تمرکز و عدم تمرکز با تکیه بر ابعاد مدیریتی: 114

-1-4-3نظام مدیریتی متمرکز. 115

-2-4-3 نظام مدیریتی غیر متمرکز. 116

-6-3تمرکز زدایی در ایران(سیاست ها و اقدامات) 120

-1-4مقدمه: 136

-2-4نام تهران. 137

-3-4تاریخ تهران. 138

-4-4چگونگی شکل گیری کلانشهر تهران. 140

-1-4-4شکل گیری کالبدی کلانشهر تهران. 14
4-4-3- شاخص واکنش فعالیت و جمعیت در منطقه. 146-2-4-4شاخص جمعیتی.. 143

4-5- بلایای طبیعی.. 148

4-5-1- جغرافیا  تهران. 148

4-5-2- لرزه خیزی.. 151

4-6- اقلیم. 154

4-6-1- آلودگی های (آسیب ها) زیست محیطی شهر تهران. 157

4-7- مناطق شهری.. 159

4-7-1- محله های شهر. 160

4-7-2-نمای شهر. 160

4-8- تحولات گذشته و وضع موجود ساختار كالبدی مجموعه: 161

4-8-1- تحولات استخوان بندی ساختار كالبدی مجموعه. 162

4-4-2-  استخوان بندی ساختار كالبدی مجموعه در وضع موجود: 167

4-3- تحولات گذشته وچشم انداز آینده جمعیت مجموعه شهری تهران. 168

یک مطلب دیگر :

4-4- ویژگی های سفرهای ورودی و خروجی به تهران. 170

4-4-1- منظور و وسیله سفر. 170

4-5- بررسی نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 90 استان تهران. 174

4-5-1- نسبت جنسیتی.. 175

4-5-2- رشد جمعیت… 175

4-5-3- شاخص جمعیت در سه گروه سنی.. 176

4-5-4- مهاجرپذیری پایتخت… 176

4-5-5- تراکم جمعیت تهران. 177

4-5-6- ضریب نفوذ اینترنت… 179

4-7- بررسی آسیب پذیری تهران در مقابل زلزله. 182

4-7-1- پیشنهادات در زمینه تغییر و اصلاح شكل شهر تهران، جهت كاهش آسیب پذیری شهر در مقابل خطرات ناشی از زلزله. 183

4-7-1-1- تهران شهری تك مركزی.. 183

4-7-1-2-  تغییر شكل شهر تهران از شهر تك مركزی.. 185

4-7-1-3-  ساخت كالبد شهر تهران. 186

4-8- بررسی نظرات و پیشنهادات مسئولین پیرامون طرح انتقال پایتخت… 188

4-9- بررسی نظرات و پیشنهادات پژهشگران پیرامون طرح انتقال پایتخت… 194

5-10- بررسی هزینه های  انتقال پایتخت… 199

5-1- جمع بندی فصول گذشته. 201

5-2- بررسی فرضیه های اولیه تحقیق.. 209

5-2- 1- فرضیه اول: 209

5-2- 1-1-بررسی  فرضیه اول: 209

5-2- 2- فرضیه دوم: 211

5-2- 2- 1- بررسی فرضیه دوم: 211

5-2- 3- فرضیه سوم: 213

5-2- 3-1- بررسی  فرضیه سوم: 213

5-3- نتیجه گیری.. 216

5-4- ارائه پیشنهادات… 220

منابع و ماخذ: 224

مقدمه :

در اوایل دهه 30، 75درصد جمعیت کشور روستانشین و 25درصد شهرنشین بوده اند؛ ولی از سال 85 تاکنون این آمار بر عکس شده و در حال حاضر 75درصد جمعیت شهرنشین و 25درصد روستانشین شده اند و این روند باعث شده تعادل جمعیتی بین کلان شهرهایی چون اصفهان، شیراز، تهران و …. بر هم خورده و تمرکز فعالیت های صنعتی، خدماتی و دانشگاهی از بین برود.و این کلان شهرها بخصوص پایتخت را گریبان گیر مشکلات عدیده ای نموده است.علت اصلی آن در مهاجر پذیری کلانشهرها می باشد.و تهران با جذابیت های فراوانی که دارد از جمله: 35 درصد مراکز آموزش عالی در کشور و 50درصد فعالیت های آموزشی کل کشور و… که در کنار بیشترین میزان حمل و نقل عمومی و ساخت و ساز در تهران در جریان است.

یکی از طرح هایی که برای حل معضلات تهران پیشنهاد شده است انتقال پایتخت می باشد که جوانب مختلف این طرح در این پژوهش مورد بررسی قرار می گیرد.

 1-2- بیان مساله تحقیق :

چشم انداز کنونی شهر تهران مبین توسعه فضای ناهمگون و توزیع نامتعادل جمعیت و فعالیت های اقتصادی است که در پی تمرکز بیش از حد فعالیت های صنعتی، خدماتی و اداری متصور شده است. این تراکم از یکسو تهران را به کانون برتر سیاسی، اقتصادی تبدیل کرده و از جنبه های دیگر آسیب های مبتلابهی را در مسیر توسعه آن قرار داده است. در متن رویا رویی با این ناهنجاری ها دو تفکر و راهبرد کلی وجود دارد:

1 ‏. اصلاح گرایی و ترمیم

2 ‏. جابه جایی و تمرکززدایی

2-3-2 نقش مایه حیوانی…………………………………………………………….13

2-3-3 نقش مایه های گیاهی………………………………………………………….13

2-3-4 نقش مایه های هندسی………………………………………………….. 14

ک

2-3-5  نقش مایه  خطی (خط نگاره)………………………………………15

2-4 تکنیک های تزیینات معماری………………………………………………19

2-4-1 آجر و سنگ……………………………………………………………………..20

2-4-2 گچ………………………………………………………………………………………21

2-4-3 کاشی و سرامیک………………………………………….. 24

2-4-4 نقاشی دیواری……………………………………………………………24

فصل سوم: معرفی بنای مسجد کبود و مسجد شیخ لطف الله

3-1 تاریخچه تبریز…………………………………………………………………..26

3-2 شیوه معماری آذری……………………………………………………………………27

3-2-1 بناهای سبک آذری………………………………………………………………..28

3-3 مختصری از دولت قره قویونلو…………………………………………29

3-4 نقش دولت قره قویونلو در تاریخ هنر ایران…………………………………………31

3-5 معماری در دوره قره قویونلو…………………………………………………………………..32

3-6 مسجد کبود……………………………………………………………………………33

3-7 بررسی نقوش مسجد کبود تبریز…………………………………………………..36

3-8 تاریخچه اصفهان……………………………………………………………………68

3-9 شیوه معماری اصفهانی……………………………………………………………………..68

3-9-1 بناهای سبک اصفهانی…………………………………………………………68

3- 10 مختصری از دولت صفوی……………………………………………………………………..70

3-11 نقش دولت صفوی در تاریخ هنر…………………………………………………………..72

3-12معماری در دوره صفوی……………………………………………………………….73

3-13 مسجد شیخ لطف الله…………………………………………………………………………74

ط

3-14 بررسی نقوش مسجد شیخ لطف الله اصفهان………………………………77

  فصل چهارم: مقایسه تطبیقی مسجد کبود و مسجد شیخ لطف الله

4-1 مقایسه تطبیقی نقوش مسجد کبود تبریز و شیخ لطف الله اصفهان…………………106

4-2 مقایسه تطبیقی طراحی و مصالح………………………………………………..108

4-2-1 کاشی کاری………………………………………………………………108

 

4-2-2 خط و خوشنویسی…………………………………………………………..109

4-2-3 آجر……………………………………………………………………………110

4-2-4 سنگ………………………………………………………………………………………..111

4-2-5 معماری و پلان…………………………………………………………………………112

4-3 شباهت ها و تقاوت های نقوش………………………………………………………….113

4-3-1 اسلیمی دهن اژدری………………………………………………………….113

4-3-2 اسلیمی ماری……………………………………………………………113

4-3-3 اسلیمی برگی……………………………………………………………………………..113

4-3-4 اسلیمی خرطومی…………………………………………………………………….114

4-3-5 چنگ یا پیچک…………………………………………………………………………………………115

4-3-6 یایه اسلیمی و سراسلیمی……………………………………………………………116

4-3-7 برگ………………………………………………………………………………………116

4-3-8  برگ مو…………………………………………………………………………………….121

4-3-9 غنچه………………………………………………………………………………………………121

4-3-10 گل های گرد…………………………………………………………………………………..126

4-3-11 گلبرگ…………………………………………………………………………………..126

4-3-12 گل های شاه عباسی………………………………………………………….130

4-3-13 گل های خاص مسجد کبود…………………………..

4-3-14 ترنج………………………………………………………..134

4-3-15 قاب…………………………………………………………………….135

4-3-16 حاشیه…………………………………………………………………135

4-3-17 گره چینی…………………………………………………………………… 136

نتیجه گیری و پیشنهادات……………………………………………………….166

فصل پنجم: نشانه چیست؟

5-1 نشانه………………………………………………………………………….. 162

5-2 نماد و نشانه در طول تاریخ……………………………………………………….169

5-3 نشانه (لوگو) ……………………………………………………………………………………170

5-4 ویژگی‌های بصری نشانه……………………………………………………….170

5- 5 نشان…………………………………………………………………………………………………..171

5-5-1تطور نشانه از شمایل به سوی نماد……………………………………………………171

5-6 نماد ها و احساسات………………………………………………………………………………..171

5 – 7 استفاده از رنگ؛ در طراحی نشانه…………………………………………………………171

5-8  انواع نشانه…………………………………………………………………………………….172

5-8-1 نشانه ی نمایه ای indexi que …………………………………………………..172

5-8-2 نشانه شمایلی iconique ………………………………………………………172

5 -8-3 نشانه نمادین symbolique ………………………………………………..172

5-8-4 نشانه‌ تصریحی و تلویحی………………………………………………….172

5-9 اهمیت انتخاب قالب و نوع آن در طراحی آرم …………………………………………..173

یک مطلب دیگر :

5-9-1 انواع آرم………………………………………………………………………………………..173

5-9-2 آرم نوشتاری logo type  …………………………………………………………173

5-9-3 آرم شمایلی logo iconique یا    ico type ……………………………………………174

5-9-4 آرم تلفیقی logo mixte ………………………………………..175

5-10 نشانه‌های ترسیمی …………………………………………………….175

5-11 نمادها و ارتباطات بین‌الملل ……………………………………………..175

5-11-1نشانه های تجاری………………………………………………………………..176

فهرست منابع مطالعاتی………………………………………………………..177

پروژه عملی……………………………………………………………………………..184

چکیدة لاتین………………………………………………………………190

تعریف مساله

تداوم در نقوش معماری ایرانی یک روند چند هزار ساله داشت که در هر دوره بر طبق مذهب و دین و نوع مصالح ساختمان دچار تحولاتی می شد. ولی در کل نمادهای کهن باستان و باستانی ایرانی تکرار می شد.

با ظهور مکتب تیموری و گسترش کاشی کاری در معماری این روند در دوره صفوی به نقطه اوج خود رسید. ولی دوره صفوی هم مثل سایر دوران ایران در زمینه هنر و معماری در ادامه دوران قبل از خود بود. که در این بین معماری دوره قره قویونلو (مکتب آذری) در زمینه تزیینات بیشترین تاثیر را در معماری صفوی گذاشت. در این بین شباهت های بسیاری در کاشی کاری های مسجد کبود و مسجد شیخ لطف الله می توان شاهد بود.

مسجد شیخ لطف الله به عنوان گنجینه ای از تزیینات معماری در زمینه های مختلف تزیینی خط، نقوش گیاهی و هندسی و همچنین قاب بندی که در نقوش صورت می گرفت تحت تاثیر مسجد کبود بوده است. با توجه به ریشه آذربایجانی خاندان صفوی می توان گفت همانطور که قدرت گیری خاندان صفوی از آذربایجان شروع و در اصفهان به اوج رسید. در زمینه معماری نیز مکتب آذری (مسجد کبود) را در اصفهان در قالب شیخ لطف الله به اوج رساندند.

1-2 ضرورت و اهمیت تحقیق

با توجه به تداوم نقوش در تزیینات معماری لزوم توجه به تزیینات معماری در دوره قره قویونلو به عنوان یک پل ارتباطی بین معماری تیموری و معماری صفوی مهم به نظر می رسد که همیشه نادیده گرفته می شود. عناصر و نقش مایه های تزیینی بدیع و غنی مسجدکبود و مسجد شیخ لطف الله عاملی گردیده که هریک از این بناها در زمان خویش به شاهکار هنری دوره تاریخی خود مبدل شوند. به همین جهت توجه و مطالعه ی بصری نقوش این دو مکان که براساس هندسه و تناسبات طراحی شده این امکان را می دهد. با بررسی و بهره گرفتن از نقوش آثاری را خلق نمود که دارای ویژگی های سنتی و مذهبی باشد. با پدید آوردن چنین آثاری می توان بیشترین ارتباط را با مردم برقرار کرد که در برگیرنده صنایع هنری و دوران اسلامی ایران باشد.

1-3 سوالات تحقیق

سوالاتی که این پژوهش در پی پاسخگویی آنها می باشد با یک نگاه کلی عبارتند از:

– تاثیر سنت های ایرانی در شکل گیری و همانندی نقوش مسجد کبود و شیخ لطف الله چیست؟

– آیا نقوش مسجد شیخ لطف الله تحت تاثیر مسجد کبود بوده است؟

– با وجود شباهت بسیار علت تفاوت های زیاد این دو بنا ناشی از چیست؟

1-4 فرضیات تحقیق

_ معماری و نقوش دوره صفویه تحت تاتیر دوره قره قویونلوها بوده و با توجه به این که دوره صفویه در برخی موارد نیز تحت تاثیر دوره ترکان بوده که از جمله شیعه شدن را می توان ذکر کرد.

_ نقوش مسجد شیخ لطف الله از نقوش مسجد کبود الهام گرفته و تاثیر خطوط و فرم ها را در این مسجد می توان دید. به ویژه اوج شباهت را در نقوش پایه صحن مسجد کبود و نقوش طاق نمای گنبد خانه مسجد شیخ لطف الله که با زمینه نخودی رنگ است می توان دید. نقوش طاق نمای گنبد خانه برگرفته از نقوش پایه صحن مسجد کبود است. ولی این دو بنا دارای تفاوت هایی نیز می باشند.

_ تفاوت های موجود در این دو بنا را می توان با این فرض بیان نمود یکی بعد زمانی نزدیک به150 سال که بین ساخت این دو مسجد می باشد. نیز توجه به این که دو بنا در دو ناحیه مختلف آب و هوایی ساخته شده اند. همچنین مکتب های هنری موجود در این شهرها بی تاثیر نبوده، نکته قابل توجه این  است که هنر اصفهان ریشه در مکتب سلجوقی دارد و هنر تبریز به هنر ایلخانیان برمی گردد.

1-5 اهداف تحقیق

هدف اصلی که این پژوهش دنبال می کند عبارتند از:

_ بررسی و تطبیق نقوش دو بنای  تاریخی مسجد کبود تبریز و مسجد شیخ لطف الله اصفهان.

_شناخت قابلیت های گرافیکی نقوش و رسیدن به آرم هایی فرهنگی که از ریشه و فرهنگ ملی و دینی خود جامعه باشد.

_جمع آوری نقوش مسجد کبود تبریز و مسجد شیخ لطف الله اصفهان واجرا برداری و آنالیز آنها.

هدف فرعی که این پژوهش نیز عبارتند از:

_ بررسی دو دوره تاریخی از نظر مکان و جغرافیا و پیشینه ی فرهنگی.

_شناخت اسلیمی و ختایی و آرایه های تریینی.

در مجموع هدف کلی بررسی بصری و جمع آوری نقش مایه های مسجد کبود تبریز و مسجد شیخ لطف الله اصفهان می باشد. این تطبیق و تحلیل نقش مایه ها جهت بهره گیری از قابلیت های بصری نقوش در خلق آثار هنری می باشد.

1-6 روش انجام تحقیق و روش گردآوری اطلاعات و ابزار آن

با توجه به قدمت، اهمیت و تاریخی بودن مسجد کبود تبریز و مسجد شیخ لطف الله اصفهان این پژوهش از نوع تاریخی توصیفی بوده و اطلاعات حاصل را از طریق کتابخانه ای و میدانی و با حضور در محل مورد نظر و مشاهده و تجربه شخصی جمع آوری گردیده است. اطلاعات تصویری و نقوش و نقش مایه های جامعه آماری با استفاده از تکنیک عکاسی با حضور در محل تهیه شده اند. تمامی تصاویر به غیر از آنهایی که منابعشان ذکر شده توسط نگارنده تهیه شده اند. در مرحله ی بعد عکس ها و نقوش نیز با استفاده از برنامه های گرافیکی آنالیز شده است.

1-7 پیشینه تحقیق

در هیچ رساله یا کتابی به طور مستقل یا غیر مستقیم این دو بنا که در دو دوره تاریخی متفاوت ساخته شده به این صورت مورد مقایسه قرار نگرفته است.

منابع بسیاری به معرفی این بناها و دوره ی تاریخی پرداخته اند اما این دو بنا را مقایسه نکرده اند. چندی از منابع مورد استفاده عبارتند:

از آنجایی که در این قطعه برخورد نسبتاً آزادی با فرم سونات شده و قوانین سنتی سونات از جمله روابط تنال بین بخشها و… چندان رعایت نشده و این قطعه تنها در یک موومان نوشته شده نام آن را “فانتزی برای ویولن و ارکستر” انتخاب نمودم.

در قسمت نظری پس از نگاهی به فرم سونات و مختصری درباره کنسرتو به آنالیز قطعه پرداخته شده و قطعه از نظر فرم، هارمونی، کنترپوان و ارکستراسیون مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

 

نگاهی به فرم‌ سونات:

طرح کلی این فرم را می توان به شکل زیر ترسیم نمود:

 

البته این طرح فقط یک طرح کلی از موومان اول است و رعایت این شکل به‌ عنوان یک اصل ثابت ضرورتی ندارد. در‌ تعریف کلاسیک سونات فرمی مبتنی بر تقابل دو تم است که در اولین بیان هم از لحاظ تماتیک و هم از لحاظ تنال (تم 1 در تنالیته اصلی و تم 2 درتنالیته فرعی) دارای کنتراست هستند و پس از دولوپمان، هردو درتنالیته اصلی تکرار میشوند. درنمونه های قدیمی‌تر، تکرار بخش‌ها شبیه به تکرار در فرم سه تایی ساده دیده می‌شود، مثلا:

اغلب فقط اکسپوزیسیون تکرار می‌شود و در بسیاری از موارد نیز تکرار وجود ندارد. کنتراست بین تم‌ها (از هر نوعی که باشد)، یکی از اصلی‌ترین نیروهای محرک در فرم سونات است. لفظ سونات ممکن است به یک قطعه چند موومانی یا فرم یک موومان خاص از قطعه (معمولا موومان اول و آخر) اطلاق شود.

در اغلب سمفونی‌ها وکنسرتوهای سازی دست کم موومان اول به فرم سونات است و می‌توان چنین پنداشت که این فرم مظهر تقارن و توازن درتاریخ پرشکوه موسیقی کلاسیک است. می‌توان گفت فرم سونات در نظر مردم دوره کلاسیک و بعدتر دارای همان اهمیتی است که فرم فوگ در نظر مردم اوایل قرن 18 بوده است. البته سونات در زمان باخ و هایدن اغلب کلمه ای بود که در مقابل کانتاتا[1] قرار می‌گرفت یعنی سونات قطعه‌ای بود برای نواختن با ساز و کانتات قطعه‌ای بود برای آواز. می‌گویند فرم سونات از ابتکارات کارل فیلیپ امانوئل باخ پسر بزرگ باخ می‌باشد که بعداً توسط موتسارت و هایدن به کمال رسید.

بطور کلی فرم سونات معمولاً برای مومان اول یک سونات (به مفهوم قطعه بزرگ چند موومانی)، کوارتت زهی، سمفونی یا هر اثر دیگری که دارای اهمیت مشابهی باشد به کار گرفته می‌شود. به عقیده برخی فرم سونات از فرم دوتایی ریشه گرفته و رشد کرده ولی به محض این‌که توانسته رشد کافی بکند و به عنوان یک فرم مستقل و قابل تشخیص درآید دارای سه قسمت متمایز و برجسته شده است که طبق سنت کلاسیک به این صورت است:

قسمت نمایش سوژه‌ها (اکسپوزیسیون[2]) :

که در لغت به معنی عرضه، ارائه و نمایش است و شامل ارائه تم اول یا گروه تم اول در تنالیته تونیک است که در پی آن پاساژهای انتقالی تم اول را به تم دوم وصل می کنند و فضایی برای ارائه تم دوم که بیشتر حالت لیریک و تغزلی دارد و معمولاً در تنالیته نمایان یا ماژور نسبی است را مهیا می‌سازد. اولین حوزه تنال حاوی مواد تماتیک اصلی موومان است. مواد تماتیک بطور مشخص و کامل ایده‌های ملودیکی را معرفی می‌کند که طرح و ریتم آنها برجسته و به آسانی قابل تشخیص است. اولین حوزه تنال ممکن است به یک کادنس کامل منتهی شود یا بدون توقف به یک عبارت انتقالی هدایت شود. رابط یک عبارت معمولاً مدولاسیون کننده است که به دومین حوزه تنال راه می‌گشاید.

هرچه فرم سونات کامل‌تر و پخته‌تر شد نقش‌های متعدد دیگری به رابط محول گردید. رابط ممکن است بصورت واضح و مستقیم به تنالیته جدید مدولاسیون کند یا اینکه ممکن است تنالیته مورد هدفش را تا لحظه آخر در ابهام قرار دهد یا اینکه حتی اصلا مدولاسیون نکند. درهرحال، رابط همیشه فاقد استحکام اولین حوزه تنال است. اگر

یک مطلب دیگر :

کارایی و نا کار آمدی بازار سرمایه

 دومین حوزه تنال فقط انتقال اولین حوزه تنال باشد(تم دومی ارائه نشود)، اکسپوزیسیون مونوتماتیک نامیده می‌شود. هایدن آهنگسازی است که نوشتن اکسپوزیسیون‌های مونوتماتیک را پایه گذاری کرد. در بسیاری از اوقات قبل از نمود تم یا گروه‌های تمی اول،  بخشی بعنوان مقدمه می‌آید یا گاهی بخشی کوتاه‌تر بعنوان ماتریال مقدماتی آورده می‌شود.

تم دوم معمولاً با یک کادنس کامل این قسمت را در تنالیته نمایان به پایان می‌رساند و در بسیاری اوقات سرتاسر قسمت اکسپوزیسیون دوباره تکرار می‌شود. تم‌های مختلف به وسیله پاساژهای پل‌وار یا انتقالی به یکدیگر مرتبط  می‌شوند.

قسمت گسترش[3]

این قسمت در تنالیته نمایان شروع شده و در آن موتیوها یا تم‌های معرفی شده در اکسپوزیسیون بصورت‌های جدید و با ترکیبات تازه‌ای در تنالیته‌های گوناگون گسترش می‌یابند. معمولاً مدولاسیون‌های زیادی حتی به تنالیته‌های دور نیز انجام می‌گیرد و در اواخر آن نیز به نقطه اوج هیجان (نقطه طلایی) می‌رسد. البته از عنوان بسط و گسترش برای این بخش نباید چنین پنداشت که عمل بسط و گسترش تنها در این قسمت از قطعه انجام شده و در محل دیگری انجام نمی‌گیرد بلکه بهترین نمونه‌های فرم سونات آن‌هایی هستند که گسترش ایده‌های موسیقی در جای ‌جای آنها به چشم بخورد از جمله آنها مرحله انتقال است که غالباً گسترشی از گروه سوژه اول است و نیز بخش‌های مختلفی ازگروه سوژه‌های دوم که به کرات در ارتباط با یکدیگر رشد و توسعه پیدا می‌کنند. درپایان دولوپمان موسیقی شروع به بازگشت به طرف تنالیته اصلی می‌کند، دولوپمان معمولاً با رابط مجدد[4] پایان می‌یابد و موسیقی، بازگشت به تنالیته اصلی را آغاز می‌کند.

قسمت نمایش مجدد سوژه ها(رپریز[5] یا ریکاپتولاسیون[6])

به معنی بازگشت است و در این قسمت هر دو تم (گروه‌های تمی) که در اکسپوزیسیون آمده بودند دوباره ظاهر می‌شوند با این تفاوت که این بار هر دو در تنالیته تونیک نمود پیدا می‌کنند. فرق ریکاپتولاسیون و ریتورنلو[7] در کنسرتوهای دوره باروک در این است که در ریتورنلو تم‌های اصلی بطور واضح و بدون هیچگونه تغییری ظاهر می‌شوند و دارای مفاهیم یکسانی هستند ولی در سونات کلاسیک، قسمت ریکاپتولاسیون در هر بار تکرار دارای شکلهای نسبتا متفاوت و همراه باتغییرات دینامیکی است. چنین تضاد دیالکتیکی عوامل موسیقیایی، یکی از مهمترین اختلافات بین سبک باروک و کلاسیک است. بسیاری از موسیقی پژوهان تناظر دیالکتیکی بین اجزای سونات قائل می‌شوند به این صورت که تم یا گروه تم‌های اول را متناظر با «تز»، تم یا گروه تم‌های دوم را «آنتی‌تز» و ترکیب و تقابل آنها را «سنتز» می‌پندارند. مرحله انتقال در نمایش مجدد سوژه ها طبیعتاً متغیر است و بدیهی است که مدگردیهایش نیز جهت رسیدن به سوژه دوم در تنالیته تونیک تغییر می‌کند.

بطور کلی اگر بیان دوباره تم‌ها عیناً مانند بخش اکسپوزیسیون باشد، به آنها رپریز استاتیک (عینی) گویند و اگر تغییراتی نسبت به بار اول به چشم بخورد به آن رپریز دینامیک (با تغییر) گفته می‌شود. درمواردی هم ترتیب ارائه تم‌ها در رپریز برعکس می‌شود یعنی این بار ابتدا تم دوم (گروه سوژه‌های دوم) و سپس تم اول (گروه سوژه‌های اول) می‌آید که به این حالت رپریز آینه‌ای می‌گویند.

قسمت کدا

کدا از نظر لغوی به معنی دم است که در آغاز به منظور تقویت و تثبیت تنالیتۀ تونیک به وجود آمد. دراغلب سونات‌ها درانتهای موومان برای جمع بندی و خاتمه کدا می‌آید که با کادنس کامل در تونالیته تونیک همراه است، طول این بخش معمولاً از سایر بخش‌ها کوتاه‌تر و موجزتر است ولی مواردی نیز وجود دارد که طول کدا طولانی و حتی هم ارز سایر بخش‌هاست. به عنوان نمونه در سمفونی شماره 3 بتهوون (اروئیکا) مجموع میزان‌های کدا به 135 می‌رسد و در سونات پیانو اپوس 81 بخش کدا با قسمت دولپمان و نمایش مجدد سوژه‌ها برابری می‌کند.

این‌ها توضیحاتی مختصر راجع به فرم سونات کلاسیک بود، اما در قرن بیستم مشکل بتوان فرم سونات را در قطعاتی که تحت عنوان سونات مطرح می‌شوند، تشخیص داد. در این دوره و بخصوص در نیمه دوم قرن بیستم این فرم تا حد زیادی آزاد و بی‌قید است و در سبک‌های موسیقی پس از1950 اگر به قطعه‌ای با عنوان سونات بر می‌خوریم شاید چندان نشانه ای از فرم سونات را در آن نیابیم، گویی تنها عنوان فرم سونات است که  بر پیشانی این قطعات نقش بسته و یا شاید فرم سونات تا این دوره آنقدر مستحیل شده که به این اشکال درآمده است. البته در این دوران نیز می‌توان قطعاتی را یافت که با وجود بافت موسیقیایی نوین‌شان وفادار به اصول فرمال کهن و یا حداقل دارای نزدیکی زیادی با فرم‌های کلاسیک هستند.