محمدبن اسماعیل(ع)، عبدالله بن محمّد ………………………………………………………………………………………………… 54

احمدبن عبدالله ……………………………………………………………………………………………………………………………………. 55

حسین بن احمد ……………………………………………………………………………………………………………………………………. 56

ذکر جلوی مستفر پسر ظاهر …………………………………………………………………………………………………………………. 59

ابوعلی منصور، ابوالقاسم عیسی، ابو محمّد عبدالله بن یوسف …………………………………………………………………… 61

جدول خلفای فاطمی …………………………………………………………………………………………………………………………….. 62

فصل چهارم دعوت اسماعیلیّه و داعیان آن

دعوت ………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 64

سیر تاریخی دعوت اسماعیلی ………………………………………………………………………………………………………………. 74

 

فصل پنجم عقاید اسماعیلیّه

اسماعیلیّه ……………………………………………………………………………………………………………………………………………. 86

باطنی گری ………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 89

امامت و نبّوت ……………………………………………………………………………………………………………………………………….. 92

وراثت در نبّوت ناطقان ………………………………………………………………………………………………………………………….. 95

رابطه عقل و امامت ……………………………………………………………………………………………………………………………….. 96

نتیجه گیری …………………………………………………………………………………………………………………………………………. 99

فهرست منابع و مآخذ …………………………………………………………………………………………………………………………… 100

چکیده

اسماعیلیّه به عنوان یکی از شاخه های عمده ی شیعه، تاریخ طولانی و پرحادثه ای داشته است که به صدر اسلام برمی گردد. در ابتدای اسلام و پس از ایّام خلفای راشدین در میان مسلمانان جماعتی پیدا شدند که دلهایشان با دین اسلام انس و الفتی نداشت. این گروه برای گمراهی مسلمانان در میان مردم این افکار و سخنان را انداختند که برای ظاهر شریعت، باطنی وجود دارد که اکثر مردم از درک آن عاجز و ناتوانند. ایشان پس از امام جعفر صادق (ع) امامت را حقّ اسماعیل و پسرش محمّد می دانند، به همین خاطر هم به اسماعیلیّه معروف شدند.

اسماعیلیّه که پس از اثنی عشریه بیشترین تعداد پیروان را در میان شیعیان جهان دارند در طول تاریخ دوازده قرنی خود به شاخه های متعّدد تقسیم شده و اغلب به صورت مخفیانه و جماعت های پراکنده با زبان های مختلف و نژادهای متفاوت خود در دنیای اسلام زیسته اند. به طوری که بسیاری از داعیان و علمای آنان در زمرۀ متفکّران اسلامی قرار داشته اند. و عقاید و آرای جالب و منحصر به فردی دارند، که در نوع خود خواندنی و قابل تأمّل است.

نگارنده این رساله را در پنج فصل تهیّه و تدوین کرده است: فصل اوّل کلیّات، فصل دوّم با عنوان اسماعیلیّه کیستند؟؛ فصل سوّم ائمه اسماعیلیّه؛ فصل چهارم دعوت وداعیان اسماعیلی و بالاخره فصل پنجم تحت عنوان عقاید اسماعیلیّه می باشد.

فصل اوّل

کلیّات

مقدّمه

آنچه در پی می آید حاصل پژوهشی است در زمینه ی فرقه ی اسماعیلیّه، فرقه ای که امامت را پس از امام جعفر صادق (علیه السّلام) حق اسماعیل، فرزند وی، و به تبع آن حق محمّد بن اسماعیل می دانستند. و در مورد اینکه اسماعیل در زمان امام جعفر صادق (ع) وفات یافته بود و یا به علّت شراب خوردن او، امام صادق (ع) وی را از امامت کنار گذاشتند، نظرات متفاوتی وجود دارد.

«شهرستانی، مؤلف متأخری که با اصول عقاید اسماعیلیّه به خوبی آشنا بوده، این گروه را اسماعیلیّه واقفه نامیده است که اسماعیل بن جعفر را به عنوان آخرین امام و مهدی خود پذیرفته اند (1/35/149) این گروه معتقد بودند که امام صادق (ع) صرفاً برای حفظ جان اسماعیل از دست عمال عبّاسی مرگ فرزندش را اعلام کرده است.» (دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج 6: 681) و در برخی منابع مانند تاریخ جهانگشای جوینی و جامع التّواریخ علّت برکناری اسماعیل بن جعفر صادق (ع) را شراب خواری وی نوشته اند.

این فرقه نیز همانند فرق و جریان های دیگر دوستان و دشمنانی داشته است که هر یک از گروهین در مخالفت و موافقت خود کتاب ها و رسالاتی تألیف کرده اند؛ از جملۀ

یک مطلب دیگر :

مدیریت : عملکرد شرکت از دیدگاه بازار مشتری – مجله علمی خبری رهاجو

 این مخالفان سرسخت به قول میرخواند، در روضه^: الصفا، می توان به عطا ملک جوینی اشاره کرد که اثر وی عمده منبع تحقیق و پژوهش ما را شامل       می شود.

بخش بزرگ کتاب تاریخ جهان گشا مربوط به تاریخ چنگیز و پسران و نوادگان اوست که از تاریخ 650 شروع و به تاریخ 658 خاتمه یافته است.

عطا ملک در جلد اول کتاب به زندگی چنگیز و فتوحات او و سلطنت اوکتای قاآن و نیز سلطنت گیوک خان پسر اوکتای پرداخته است و در جلد دوّم از حکومت خوارزمشاهیان و ملوک قراختای و گور خانیّه و سرگذشت حکام و شحنگان مغول صحبت کرده است و در جلد سوم تاریخ خویش به حکومت منکو قاآن و حرکت هلاکو به سوی ایران و از پای در آوردن اسماعیلیّه و ملوک اسماعیلیّه الموت و مذهب  اسماعیلی       می پردازد. رساله ی ما در واقع مربوط به همین جلد سوّم جهانگشای جوینی است. وی قسمت بیشتری از جلد سوّم جهانگشا را که تقریباً 170 صفحه است به بیان حرکت هلاکو جهت فتح قلاع اسماعیلیّه، فتح نامه الموت مذاهب باطنیان و اسماعیلیّان، خلفای فاطمی مصر، ذکر حسن صبّاح و ملوک اسماعیلیّه الموت اختصاص داده است و همه جا از این فرقه ها به لحنی انتقاد آمیز سخن گفته و احیاناً نسبت های ناروا به آنان داده است. البته عطا ملک در این کار اهدافی را سراغ داشته که یکی به سبب هواداری از هلاکو و دیگر تفکّرات دینی خود اوست که از اهل سنّت و شاخص مذهب بود.

«فنّ تاریخ در عهد مغول رواجی تمام گرفت و ترقّی عظیم نمود و کتب نفیسه از بهترین تاریخچه که تاکنون به زبان پارسی نوشته شده است در آن تألیف شده از قبیل … تاریخ جهانگشای از علاءالدّین عطا ملک جوینی که در حدود سنه ی 658 تألیف شده و تاریخ کبیر النظیر موسوم به جامع التّواریخ از رشیدالدّین فضل الله … که در حدود 710 تألیف شده و کتاب تجزیّهُ المصار … معروف به تاریخ وصّاف از عبداله بن فضل الله شیرازی که در حدود سنه ی 728 تألیف شده و تاریخ گزیده و روضّه اولی الألباب فی تَوَاریخ الأکابر و الأنساب معروف به تاریخ بناکتی لأبی سلمیان داود بن ابی الفضل محمّد البناکتی که سنۀ 717 تألیف شده، و نظام التّواریخ که تاریخ مختصری است در طبقات مختلفۀ سلاطین ایران لقاضی القضاه ناصرالدّین ابی سعید عبدالله بن عمربن علّی البیضاوی صاحب تفسیر معروف( تفسیر بیضاوی) و در سنۀ 674 تألیف شده، و کتاب مجمع الأنساب لمحمّدبن علیّ بن محمّدبن حسین بن ابی بکر الشّبانکاره ای که در سلطنت ابوسعید در سنۀ 733 تألیف شده است و غیرها و غیرها.

شکّ نیست مهمّترین این کتب علی الأطلاق سه کتاب اوّل یعنی جهانگشای جوینی و جامع التّواریخ و وصّاف است و تاریخ جهانگشای بر همه ی اینها زماناً ( و شاید رتباً) سمت تقدّم دارد و برای اطلاع از تاریخ مغول بخصوص شعبه ی از مغول که در ایران سلطنت نمودند از قلم مؤلّفین معاصر ایشان اجماعاً بهتر و معتبرتر از این سه کتاب تألیف نشده است. اما جهانگشای مؤلّف آن علاءالدّین عطاملک جوینی به واسطه ی مقامی عالی و منصبی رفیع که در دولت داشته است( قریب 15 سال دبیر مخصوص امیر ارغون آقا حاکم کلّ بلاد ایران گرجستان و آسیای صغیر و غیرها از جانب مغول بود و پس از ورود هولاکو به ایران از خواصّ دبیران هولاکو گردید و پس از آن از جانب هولاکو و پسرانش اَبَقا و تکودار معروف به احمد قریب بیست و چهار سال حاکم بغداد و کلّیّۀ عراق عرب بود) و در این مدت جمیع حلّ و عقد امور ممالک در ید تصرّف او بود و جامع التّواریخ را به حکم غازان خان شروع در تألیف نمود و به فرمان اولجایتو باتمام رسانید و جمیع معلومات و اطّلاعاتی که در این کتاب نفیس درج کرده است یا از مشاهدات و محسوسات خود اوست که در مدت طویل ملازمت پادشاهان مغول فراهم آورده یا مسموعات و منقولاتی است که از افواه علما و حکما و منجّمین و مورّخین و اهل ادیان و ملل از هر قوم و ملّت از مغول و اویغور و چینی و تبّتی و هندی و ترک و عرب و یهود و نصاری و غیرهم که در دربار پادشاهان مغول مجتمع بودند شفاهاً تلّقی می نموده و یا آنکه از کتب خود ایشان مستقیماً بتوسّط علمای ایشان نقل و ترجمه کرده است اما تاریخ وصّاف مؤلّف آن فضل الله شیرازی معاصر رشیدالدّین فضل الله صاحب جامع التّواریخ و پسرش خواجه غیاث الدِّین محمّد وزیر و از خواصّ بستگان ایشان بوده است و در دولت مغول در دیوان استیفا مستخدم بوده و وی نیز در غالب وقایع مهمّه که در کتاب نفیس خود مندرج ساخته یا خود بنفسه حاضر و مشاهده بوده یا بلاواسطه از رجال و عظمای دولت مغول استماع نموده است. از میان این کتب ثلاثه فقط کتابی که تاکنون بَطبع رسیده و در محل دسترس عموم می باشد تاریخ وصّاف است که در سنۀ 1269 در بمبئی طبع حجری بسیار نفیسی از آن نموده اند، خوشبختانه در این سنوات اخیر اوقاف خیریّه گیپ طبع و احیای این دو کتاب مستطاب را بعهده همّت خود گرفت و بر ادبای فارسی زبان و مستشرقین فرنگستان منّتی بی اندازه نهاد.

(به تلخیص محمد قزوینی- مقدمه ج 1، صفحات 9 الی 12)

وی اسماعیلیّه را زنادیق و مجوس می نامد. این در حالی است که ایشان خود را از شیعیان می دانند :  [حسن صباح]  « ای برادران شما اطلاع دارید که شیعیان ما را از خود نمی دانند ولی ما آنها را از خویش جدا نمی دانیم، بین ما و آنها یک وجه مشترک وجود دارد و آن این است که هر دو در انتظار مهدی موعود هستیم و عقیده داریم که بعد از این مهدی موعود ظهور خواهد کرد. دنیای ما جهانی خواهد شد که در آن عدالت حکم فرمایی خواهد نمود. ولی ما معتقدیم که باید قومیّت ایرانیان را احیاء کرد. (جوینی، پل آمیز، 1380: 57 )

2-2-3- یزد، کرمان، خراسان……………………………………………………………………….. 16

2-3- وضعیت سیاسی- اجتماعی و فرهنگی زرتشتیان ایران…………………………….. 17

2-3-1- زرتشتیان و حکومت های ایران پس از اسلام ……………………………………… 17

2-3-1-1- آل بویه و زرتشتیان…………………………………………………………………….. 18

2-3-1-2- غزنویان و زرتشتیان……………………………………………………………………. 19

2-3-1-3- سلجوقیان و زرتشتیان………………………………………………………………… 20

2-3-1-4- وضعیت اجتماعی زرتشتیان تا استقرار مغولان در ایران…………………… 20

2-3-2- رابطه مسلمانان ایران با زرتشتیان…………………………………………………….. 21

2-3-2-1- آزادی های فردی زرتشتیان ایران…………………………………………………. 21

2-3-2-2- آزادی های مذهبی زرتشتیان……………………………………………………….. 22

2-3-2-3- واکنش و عکس العمل زرتشتیان ایران در مقابل مسلمانان………………… 23

2-3-3- اماکن مذهبی زرتشتیان…………………………………………………………………… 25

2-3-3-1- شهرهایی که اماکن مذهبی فعال داشته اند…………………………………….. 25

2-3-3-2- دلایل دوام و پایداری اماکن مذهبی زرتشتیان………………………………… 26

2-3-3-3- دلایل زوال و تعطیلی اماکن مذهبی زرتشتیان………………………………… 25

2-3-4- اوضاع فرهنگی زرتشتیان ایران………………………………………………………… 27

2-3-4-1- خدمات فرهنگی زرتشتیان………………………………………………………….. 28

2-3-4-2- شخصیت های فرهنگی زرتشتیان…………………………………………………. 29

2-3-5- مهاجرت زرتشتیان………………………………………………………………………….. 30

 

2-3-5-1- نظریه های مختلف درباره مهاجرت زرتشتیان…………………………………. 30

2-3-5-2- دوره های مختلف و انگیزه های مهاجرت زرتشتیان…………………………. 32

فصل سوم: مسیحیان

3- مسیحیان……………………………………………………………………………………………….. 34

3-1- پیشینه مسیحیت در ایران…………………………………………………………………… 35

3-1-1- نظریه هایی پیرامون سابقه ظهور و حضور مسیحیت در ایران………………… 35

3-1-2- وضعیت مسیحیان در ایران بعد از دوره ساسانی…………………………………… 36

3-2- جغرافیای مسیحیان ایران……………………………………………………………………. 38

3-2-1- فارس و خوزستان……………………………………………………………………………. 38

3-2-2- سیستان و کرمان……………………………………………………………………………. 39

3-2-3- خراسان…………………………………………………………………………………………. 39

3-3- مسیحیان و حکومت های ایران پس از اسلام…………………………………………… 40

3-3-1- رابطه حکومت ها با مسیحیان……………………………………………………………. 40

3-3-1-1- آل بویه و مسیحیان…………………………………………………………………….. 42

3-3-1-2- غزنویان و مسیحیان……………………………………………………………………. 43

3-3-1-3- سلجوقیان و مسیحیان………………………………………………………………… 43

3-3-1-4- وضعیت اجتماعی مسیحیان تا استقرار مغولان در ایران…………………… 46

3-3-2- رابطه مسلمانان با مسیحیان……………………………………………………………… 50

3-3-2-1- آزادی های مذهبی مسیحیان……………………………………………………….. 50

3-3-2-2- آزادی های فردی و اجتماعی مسیحیان………………………………………….. 50

یک مطلب دیگر :

3-3-3- اوضاع فرهنگی مسیحیان ایران………………………………………………………… 52

3-3-3-1- خدمات فرهنگی مسیحیان…………………………………………………………… 52

3-3-3-2- شخصیت های فرهنگی مسیحیان…………………………………………………. 53

3-3-3-3- اقدامات فرهنگی مسیحیان………………………………………………………….. 54

3-3-4- اماکن مذهبی مسیحیان…………………………………………………………………… 54

3-3-5- دلایل مهاجرت مسیحیان…………………………………………………………………. 57

3-3-5-1- حاکمیت ترکان……………………………………………………………………………. 57

3-3-5-2- حمله مغول…………………………………………………………………………………. 57

3-3-5-3- زبان و فرهنگ…………………………………………………………………………….. 58

فصل چهارم: یهودیان

4- یهودیان…………………………………………………………………………………………………. 60

4-1- پیشینه یهودیان ایران…………………………………………………………………………. 61

4-1-1- سابقه، اصالت، و خاستگاه یهودیان ایران…………………………………………….. 61

4-2- جغرافیای یهودیان ایران………………………………………………………………………. 62

4-2-1- مراکز یهودی نشین ایران………………………………………………………………… 62

4-2-2- جمعیت یهودیان ایران…………………………………………………………………….. 65

4-3- وضعیت سیاسی، اجتماعی، فرهنگی یهودیان ایران………………………………….. 66

4-3-1- یهودیان و حکومت های ایران پس از اسلام………………………………………… 66

4-3-1-1- غزنویان و یهودیان………………………………………………………………………. 67

4-3-1-2- آل بویه و یهودیان……………………………………………………………………….. 68

4-3-1-3- سلجوقیان و یهودیان…………………………………………………………………… 69

4-3-1-4- وضعیت اجتماعی یهودیان تا استقرار مغولان در ایران……………………… 70

4-3-2- رابطه مسلمانان با یهودیان………………………………………………………………… 71

4-3-2-1- آزادی های فردی یهودیان……………………………………………………………. 71

4-3-2-2- آزادی های اقتصادی یهودیان……………………………………………………….. 72

4-3-2-3- آزادی های مذهبی یهودیان………………………………………………………….. 74

4-3-2-4- نگرش عمومی مسلمانان نسبت به یهودیان ……………………………………. 75

4-3-3- اوضاع فرهنگی یهودیان ایران………………………………………………………….. 78

4-3-3-1- خدمات فرهنگی یهودیان…………………………………………………………….. 78

4-3-3-2- شخصیت های فرهنگی یهودیان……………………………………………………. 79

4-3-4- مهاجرت یهودیان از ایران………………………………………………………………… 80

4-3-4- 1 –  دلایل مهاجرت یهودیان…………………………………………………………….. 8

فصل پنجم: مقایسه و جمع بندی از وضعیت اقلیت های دینی

5- مقایسه و جمع بندی از وضعیت اقلیت های دینی…………………………………………. 81

5-1- وضعیت عمومی اقلّیت های دینی ایران از سده چهارم تا هفتم هجری………… 82

5-2- نتیجه گیری………………………………………………………………………………………… 88

5-3- منابع………………………………………………………………………………………………….. 90

1-1-مقدمه

حضرت محمد(ص) با استناد به آیه «لا اِکراهَ فِی الدّینِ قَد تَبَیَّنَ الرُّشدُ مِنَ الغَیِّ»(قرآن کریم،سوره بقره،آیه 156)

هیچ گاه عقیده خود را به کسی تحمیل نکرد و برای مخالفان و معاندان از تمام مذاهب زرتشتی، یهودی و مسیحی تا زمانی که خطری و تهدیدی برای اسلام نبودند، احترام قائل بودند، و حقوق آن ها را برابر دستورات شرع استیفا می نمودند.

2-2-3- تحولات اجتماعی.. 23

2-3-تحولات آموزشی،فرهنگی و اجتماعی در دوره ی ناصری.. 25

2-3-1-تحولات آموزشی.. 25

2-3-2- تحولات فرهنگی.. 27

2-3-3-تحولات اجتماعی.. 30

2-4-تحولات آموزشی ، فرهنگی و اجتماعی در دوره ی مظفری 32

2-4-1-تحولات آموزشی.. 33

2-4-2-تحولات فرهنگی.. 34

2-4-3-تحولات اجتماعی.. 35

2-5-آموزش و تعلیم و تربیت دختران.. 37

فصل سوم: عوامل موثر بر تحول نظام آموزشی در ایران

3-1- آشنایی با فرهنگ و تمدن و نهادهای آموزشی اروپاییان.. 46

3-1-1- عبداللطیف شوشتری.. 47

3-1-2- آقا احمد بهبهانی (کرمانشاهی ) 48

3-1-3- ابوالحسن خان شیرازی (1190-1262ق) 49

3-1-4-میرزا صالح شیرازی.. 49

3-1-5-میرزا مصطفی افشار 52

3-1-6- عبدالفتاح گرمرودی.. 54

3-2- فعالیت میسیونرهای مذهبی و گسترش مدارس جدید. 55

3-2-1- هیئت مبلغان آمریکایی.. 55

عنوان                             صفحه

 3-2-2- میسیونرهای لازاریست… 57

3-2-2-1- دوره ی محمد شاه (1264-1250ق) 58

3-2-2-2- دوره ی ناصرالدین شاه (1313-1264ق) 60

3-2-2-3- دوره ی بعد از ناصرالدین شاه تا جنگ جهانی اول (1333-1313ق) 61

3-2-3- آلیانس فرانسه. 63

3-2-4- آلیانس جهانی یهود. 64

3-2-5- انجمن میسیونری کلیسای انگلستان.. 66

3-3 روزنامه ها 67

3-3-1-روزنامه ی اختر. 67

3-3-2-روزنامه ی تربیت… 69

3-3-3-روزنامه ی ثریا 70

3-3-4-روزنامه ی مجلس…. 72

3-3-5-روزنامه ی تمدن.. 73

3-3-6-روزنامه ی حبلالمتین.. 75

3-3-7-روزنامه ی شمس…. 76

3-3-8-روزنامه ی ایران نو. 77

3-4- حامیان آغازین تحصیلات جدید دختران.. 79

3-4-1- میرزا حسین خان سپهسالار(1260-1207ق) 79

3-4-2- میرزا فتحعلی آخوندزاده( 1295-1227ق) 80

3-4-3- میرزا ملکم خان (1326-1249ق) 83

3-4-4- حاج میرزا حسن رشدیه(1363-1267ق) 84

3-4-5-میرزا آقا خان کرمانی: (1314-1270ق) 86

3-4-6- حاج میزرا یحیی دولت آبادی (1359-1279 ق) 87

عنوان                     صفحه

 فصل چهارم: انقلاب مشروطه و پیدایش مدارس جدید دخترانه

4-1- تأثیرات انقلاب مشروطه درشیوه دانش اندوزی دختران.. 90

 

4-1-1-مقایسه ی شیوه ی دانش اندوزی دختران در قبل از مشروطه و بعد از مشروطه. 95

4-2- کوشش های اولیه برای ایجاد مدارس دخترانه به سبک جدید. 95

4-3- نقش احزاب و جریان های سیاسی درتوسعه و تضییق مدارس دخترانه. 99

4-3-1- حزب دموکرات ایران (عامیون) 100

4-3-2- حزب اجتماعیون اعتدالیون.. 100

4-3-3- حزب جمعیت ترقی خواهان ایران.. 101

4-3-4- حزب ترقی و تمدن تام. 101

4-3-5- حزب سوسیال دموکراسی ایران.. 102

4-3-6- حزب اصلاحیون عامیون.. 102

4-3-7- حزب جمعیت ایران جوان.. 103

4-4- دولت و مدارس جدید. 103

4-5- پراکنش جغرافیایی مدارس دخترانه. 109

4-5-1-مدارس دخترانه ی تبریز. 109

4-5-2-مدارس دخترانه ی مراغه وتوابع.. 112

4-5-3-مدارس دخترانه ی ارومیه. 113

4-5-4-مدارس دخترانه ی خوی.. 114

4-5-5-مدارس دخترانه ی اردبیل.. 114

4-5-6-مدارس دخترانه ی میانه. 114

4-5-7- مدارس دخترانه ی رشت و توابع.. 115

4-5-8- مدارس دخترانه ی اصفهان.. 117

4-5-9- مدارس دخترانه ی یزد. 119

عنوان                           صفحه

 4-5-10-مدارس دخترانه ی مشهد. 121

4-5-11-مدارس دخترانه ی بیرجندو توابع.. 122

4-5-12-مدرسه دخترانه ی شاهرود. 123

4-5-13-مدرسه دخترانه ی ساری.. 123

4-5-14-مدارس دخترانه ی بابل.. 123

4-5-15-مدارس دخترانه ی اراک… 123

4-5-16-مدرسه ی دخترانه ی قم.. 124

4-5-17-مدارس دخترانهی قزوین.. 124

4-5-18-مدارس دخترانه ی همدان و توابع.. 125

4-5-19-مدارس دخترانه ی زنجان.. 126

4-5-20- مدارس دخترانه ی کرمانشاه 126

4-5-21-مدارس دخترانه ی کردستان (سنندج) 127

4-5-22-مدارس دخترانه ی فارس و بوشهر. 128

4-5-24-مدارس دخترانه ی کرمان.. 132

4-6- تأثیرات سیاسی – اجتماعی و فرهنگی مدارس دخترانه در امور جامعه. 134

4-6-1-تأثیرات سیاسی.. 136

یک مطلب دیگر :

4-6-1-1-تشکل ها و انجمن های زنان.. 136

4-6-1-2- حق رأی زنان.. 139

4-6-1-3-مبارزه با التیماتوم روسیه. 140

4-6-1-4-تحریم کالاهای خارجی.. 142

4-6-2-تأثیرات اجتماعی.. 143

4-6-2-1-وارد شدن زنان به عرصه کار 143

4-6-2-2- شرکت زنان در تاسیس بانک…. 144

عنوان                     صفحه

 4-6-2-3-بهداشت… 145

4-6-3-تأثیرات فرهنگی.. 147

4-6-3-1-ورود زنان به صحنه ی تئاتر. 147

4-6-3-2-ورود زنان به عرصه ی روزنامه نگاری.. 148

4-6-3-3-زنان هنرمند. 152

نتیجه. 153

منابع و مآخذ.. 157

کلیات

 جامعه ایران در عصر قاجار وارد مرحله­ی جدیدی از تغییر و تحول ساختار سیاسی – اجتماعی گردید که با دوران قبل از آن تفاوت چشمگیری داشت. از جمله در زمینه­ حضور زنان در عرصه­ی اجتماعی و سیاسی و فرهنگی، این تحول قابل ذکر است. تا قبل از انقلاب مشروطه اصولا مراکز یا سازمانی که از سوی دولت یا افراد در خصوص آموزش و تعلیم و تربیت دختران ایجاد شده باشند، وجود نداشت. مراکز آموزشی در چهارچوب مکتب­خانه­ها و تدریس خصوصی در منازل محدود می­شد و محتوای آموزشی آن­ها نیز دگرگون نشده بود، اما در اواسط این دوره به خصوص در آستانه­ی انقلاب مشروطه اولین سنگ بنای آموزش به سبک جدید گذاشته شد. در جامعه­ی بسته و مردسالار ایران دوره­ی قاجار اگرچه آموزش فقط سهم مردان بوده است، اما زنان با توجه به فرصت­های محدودی که در این زمان برای آن­ها فراهم شده بود با اقدامات مناسب و با حضور مستقیم و غیر مستقیم در زمینه­ احقاق حقوق خود تلاش­هایی را آغاز کردند. در این دوره زنان ایرانی پیش از آنکه منتظر حمایت دولت و حمایت­های قانونی باشند به سازماندهی­ خود پرداختند و به شیوه­های خلاق دست به تأسیس و اداره­ی مدارس جدید دخترانه زدند و حتی در راه تأسیس مدارس دخترانه، آن­ها با مخالفت­هایی جدی از سوی جناح سنتی جامعه مواجه شدند.

نخستین تلاش­های زنان برای تأسیس مدارس ملی دخترانه از سوی خانم طوبی ­رشدیه و بی­بی­خانم وزیراف صورت گرفت، اما مدارس آن­ها با مخالفت دولت بسته شد. به این ترتیب تا آغاز انقلاب مشروطه هیچ مدرسه­ی دخترانه­ای اجازه­ی تأسیس نیافت. با تغییر شرایط کشور چون فروکش کردن استبداد، احساس ضرورت ایجاد تحول در جامعه، پیدایش روزنامه­ها، و از همه مهم­تر انقلاب مشروطه، تحول جدیدی در زمینه تأسیس مدارس ملی به وجود آمد. در پی گشایش مجلس اول گروهی از مشروطه­خواهان از تأسیس مدارس دخترانه حمایت کردند. و همچنین زنان کوشش و جدیت بیشتری برای تأسیس مدارس دخترانه به عمل آوردند. در اواخر سال 1325ق پس از یک دوره فعالیت­های گسترده از سوی زنان، شرایط برای تأسیس مدارس دخترانه مهیا شد. با تصویب متمم قانون اساسی، اصل 18 و 19 آن به تحصیل اجباری بدون ذکر جنسیت پرداخته بود. در این شرایط زنان توانستند با استناد به این اصول حمایت نمایندگان مجلس را برای تأسیس مدارس دخترانه کسب کنند. در سال 1326ق خانم طوبی­آزموده مدرسه­ی” ناموس” را تأسیس کرد. گشایش مدارس ملی دخترانه در سال­های بعد همچنان ادامه یافت. مدارسی چون عفاف، تربیت، حجاب، شمس المدارس در سال 1327ق توسط زنان تأسیس شد.

با پایان یافتن استبداد صغیر و استقرار مجدد نظام پارلمانی، زنان توانستند با آزادی عمل بیشتری مدارس دخترانه را تأسیس کنند. در این دوره بیشتر، احزاب سیاسی بر لزوم تأسیس مدارس دخترانه تأکید می­کردند و خواستار سوادآموزی دختران و زنان  ایران بودند. با توجه به اینکه در آبان 1329ق قانون معارف به تصویب دولت رسید و وزارت فرهنگ عملا ایجاد شد، اما باز هم روند تأسیس مدارس ملی دخترانه توسط زنان ادامه پیدا کرد. در این سال مدارسی چون صدوقی، الحسان، عفتیه، ترقی­بنات، تربیت ­بنات تأسیس شد. در سال 1337ق تحول عظیمی در زمینه تأسیس مدارس دخترانه به وجود آمد. به همت وزیر معارف، احمدخان­ نصیرالدوله بدر، دوباب مدرسه ابتدایی دولتی رایگان برای دختران تأسیس شد و مقررگردید در هر ناحیه­ی شهر یک مدرسه دولتی رایگان تأسیس شود. و همچنین در اواخر سال 1337ق مرکزی به نام دارالمعلمات برای ادامه­ی تحصیل دختران ایجاد شد. با توجه به این کوشش­ها و فعالیت­ها، شرایط برای گسترش مدارس دخترانه در سایر مناطق کشور فراهم شد و به تدریج در سایر شهرستان­های بزرگ کشور تأسیس مدارس دخترانه گسترش پیدا کرد.

در این پایان­نامه طی چهار فصل به بحث و بررسی در باب موضوع مورد نظر پرداخته می­شود، درفصل اول کلیات بحث را مورد نظر قرار داده و به اهمیت و ضرورت انجام این تحقیق پرداخته و هدف از انجام آن بیان می­شود، و نیز ضمن بیان سوالات تحقیق و بروش­های گردآوری داده­­ها،  به مروری بر تحقیقات پیشین پرداخته می­شود.

در فصل دوم با عنوان «تحولات آموزشی، فرهنگی و اجتماعی از سلطنت فتحعلی­شاه تا سلطنت مظفرالدین­شاه» ابتدا به تحولات آموزشی در هر دوره و در ادامه با بیان تحولات فرهنگی و اجتماعی در دوره­های مورد نظر جایگاه آموزش و تعلیم دختران مورد بررسی قرار می­گیرد.

در فصل سوم با عنوان «عوامل موثر بر تحول نظام آموزشی در ایران» ابتدا به آشنایی با فرهنگ و تمدن و نهادهای آموزشی اروپاییان و سپس به فعالیت میسیونرهای مذهبی و در ادامه به بررسی مسائل آموزشی و اهمیت تعلیم و تربیت دختران در نگاه روزنامه­های قبل و بعد از مشروطه و حامیان آغازین تحصیلات جدید مدارس دخترانه پرداخته می­شود.

در فصل چهارم با عنوان «انقلاب مشروطه و پیدایش مدارس جدید دخترانه» به مباحث اصلی وارد شده و به بررسی تأثیرات انقلاب مشروطه در شیوه­ی دانش­اندوزی دختران در عصر مورد نظر و نیز از باب پاسخگویی به سوالات مطرح شده در تحقیق، به نوع مواد آموزشی مدارس دخترانه پرداخته شده است. در ادامه به بررسی کوشش­های اولیه و موانع پیش روی زنان در زمینه­ ایجاد مدارس جدید دخترانه و نیز درجهت پاسخگویی به سوالات تحقیق، به موانع تأسیس مدارس دخترانه و نوع نهادهای آموزشی آن­ها،نقش احزاب و جریان­های سیاسی در توسعه و تضییق مدارسه دخترانه، نقش دولت در تأسیس مدارس و پراکنش جغرافیایی مدارس دخترانه و در پایین به تأثیرات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مدارس دخترانه بر امور جامعه پرداخت شده است.

1-2- هدف تحقیق

 هدف از تحقیق در این موضوع، بررسی آموزش و نهادهای آموزشی دختران در دوره­ی قاجار و از سویی شناسایی دیگر عوامل بستر­ساز آموزش دختران و همچنین موانع پیش روی آنان به طور اخص می­باشد.

1-3- اهمیت و ضرورت تحقیق

با توجه به نقشی که آموزش در کنش فردی و اجتماعی انسان­ها ایفا می­کند و نیز نوع آموزش­هایی که وابسته و برگرفته از نهادهای آموزشی است، شناسایی آموزش و نهادهای آموزشی دختران به عنوان مادران و مربیان بعدی جامعه از اهمیت ویژه­ای برخوردار است و از آنجا که مطالعه­ای با محدودیت بحث یاد شده در تحقیقات موجود در اختیار نیست بررسی آن ضرورت می­یابد.

 1-4- پیشینه تحقیق

ادبیات تحقیق

با توجه به موضوع مدنظر در این تحقیق که بررسی ورود تشیع به منطقه فراهان است و با توجه به جست‌وجوهایی که در منابع مختلف کتابخانه‌ای و رقمی انجام شد، رساله یا کتابی تحت عنوان تشیع فراهان یافت نشد ولی رساله‌ها و کتاب‌هایی در خصوص جغرافیای تاریخی منطقه فراهان وجود دارد. به‌طورکلی تعدادی کتاب، پایان‌نامه و مقاله در خصوص فراهان انتشاریافته است، ولی هیچ‌یک به صورت دقیق و تخصصی به تشیع فراهان نپرداخته است. البته ناگفته نماند که این عدم توجه به تشیع فراهان به دلیل موضوع رساله ها و کتاب ها است که هدف اصلی انها در واقع چنین موضوعی نیست.  در ادامه به معرفی چند نمونه می‌پردازیم.

كتابی از آقای سیفی تحت عنوان «سیرى كوتاه در جغرافیاى تاریخى تفرش و آشتیان»، در حوزۀ تاریخ محلى منطقه تفرش، آشتیان و فراهان که به‌طور غیرمستقیم اطلاعات محدودی دربارۀ تحولات تشیع امامیه در فراهان ارائه مى‌دهد. ولی به صورت دقیقی به جغرافیای تاریخی تفرش اشاره کرده است. کتاب «فراهان‌نامه» اثر آقای رضا مرادی غیاث آبادی که بیشتر به مطالعات مردم شناختی و گویش‌های رایج فراهان پرداخته است و در مورد تشیع منطقه اطلاعاتی نمی‌دهد. همچنین کتاب‌هایی از آقای مصطفی زمانی نیا به چاپ رسیده است که بیشتر نگاهی تاریخ توصیفی گونه داشته. گویا هدف نویسنده بیشتر بیان حوادث مختلف تاریخی بوده که با منطقه ارتباط دارد و منحصراً از تشیع فراهان در ادوار مختلف حرفی به میان نمی‌اید. در مورد پایان‌نامه‌های انجام‌شده اولین مدرک، مربوط به رساله پایان‌نامه آقای علیرضا سلطانی سرابی

 است که موضوع آن ویژگی‌های جغرافیایی (طبیعی، تاریخی، اجتماعی، اقتصادی) بخش فراهان است. با توجه به مشاهده این رساله در آن مطالب کامل و جامعی در مورد مذهب و دین منطقه بیان‌نشده بود و بیشتر شرایط حال جامعه فراهان در دوران صفویه و قاجاریه مدنظر قرار داشته است. در این رساله محقق سعی کرده به بررسی زمانی حوادث در بستر مکان بپردازد و بیشتر دستاوردهای این رساله در خصوص بعد از تشکیل دولت صفویه در ایران است.

رساله بعدی که شباهت کلی به این بحث دارد، مربوط به خانم الهام فهیم بود که با موضوع جغرافیای تاریخی فراهان به بررسی منطقه پرداخته بود ولی با توجه به منابع استفاده‌شده اطلاعات دقیقی از وضعیت مذهبی نمی‌دهد در این اثر نیز همانند نوشته پیشین مطالب تکراری جغرافیای تاریخی بررسی‌شده که بیشتر توصیفی بوده و تحلیلی در آن به کار نرفته است و بیشتر کلیات تاریخی منطقه بررسی‌شده است ولی اطلاعات مناسبی در خصوص جغرافیای تاریخی می دهد که بنده نیز از برخی اطلاعات آن در این پژوهش استفاده کرده ام.

در ساله دیگری که به لحاظ موضوعی شباهت زیادی به موضوع این رساله داشت پایان‌نامه آقای مسعود هرورانی بود که در این رساله نیز به جغرافیای تاریخی فراهان و آشتیان پرداخته‌شده است ولی با توجه به مطالبی که در آن بیان‌شده و نویسنده خود، آنها را بررسی کرده، مطالب متفرق و اندکی در خصوص ویژگی‌های دینی و مذهبی و بررسی علمی این موضوع بیان‌شده و مانند سایر رساله ها به جغرافیای تاریخی دوره های جدیدتر فراهان بیشتر دقد شده که این موجب غفلت از تاریخ دوره های کهن تر منطقه شده است.

در خصوص مقالات منتشره در مورد فراهان از استاد ابراهیم دهگان در خصوص بنای تاریخی قلعه فردقان، یکی از روستاهای قسمت شمالی فراهان کنونی مقاله‌ای چاپ‌شده است. در مورد شهر زلف آباد فراهان نیز آقای اسماعیل شراهی مقاله‌ای منتشر کرده که در آن کلیه سفال‌های مکشوفه از محوطه باستانی زلف آباد موردبررسی قرارگرفته است. این مقاله بیشتر با دید باستان‌شناسی بوده و توضیح کامل و دقیقی در خصوص تشیع منطقه وجود ندارد. در پایان باید به این نکته اشاره‌کنم که فراهان از سابقه تاریخی بسیار و پرفرازونشیبی برخوردار است که جای انجام تحقیقات و پژوهش‌های زیادی دارد و این امر باید بیشتر موردتوجه محققین این حوضه قرار گیرد.

اهداف

هدف کوتاه‌مدت این پژوهش، ارائه اطلاعات دقیقی در خصوص سیر تشیع منطقه فراهان و علل و نتایج رواج این مذهب در منطقه و تأثیرات آن است. هدف بند مدت و نهایی این تحقیق ترغیب سایر محققین و اندیشمندان برای بررسی‌های دقیق‌تر موضوع تشیع در فراهان است تا به چارچوبی دقیق و معتبر درباره تشیع فراهان رسید.

روش تحقیق

یک مطلب دیگر :

روش تحقیق اصلی این پژوهش بر اساس آنچه در عنوان آن آمده است و با توجه به قدیمی بودن موضوع، کتابخانه‌ای است و بر اساس جستجو در منابع و کتب قدیمی پیش می‌رود ولی با پیشرفت در بحث به منابع باستان‌شناسی موجود نیز توجه شده و حتی در برخی از موضوعات از روش‌های میدانی نیز استفاده کرده‌ایم.

در کل می‌توان گفت اولویت اصلی با منابع مکتوب و منابع دست‌اول است و در مراحل بعدی به شواهد قابل‌مشاهده هم توجه شده است و در پایان سعی شده با در نظر داشتن یک روش ترکیبی نتیجه‌گیری شود.

در برخی از مراحل کار بر اساس نوع اطلاعات جمع‌آوری‌شده از روش‌های تحلیلی هم کمک گرفته‌ایم و درمجموع روش پژوهش توصیفی-تحلیلی است.

محدوده زمانی و مكانی

این پژوهش زمینه‌های ورود و گسترش تشیع به منطقه فراهان از مناطق تاریخی ایران را بررسی می‌کند. این منطقه درگذشته بزرگ‌تر از اندازه کنونی بوده و علاوه بر فراهان، محدوده‌هایی از ساروق و اراک را نیز شامل می‌شده است.

فراهان تاریخی محلی است در نزدیکی همدان (قزوینی،1373: 500) که در آن نمکزاری به مسافت چهار فرسنگ در چهار فرسنگ وجود داشته است، (قزوینی،1373: 500) این منطقه با کویر میقان امروزی برابر است. این منطقه درگذشته با وره (نزدیک آشتیان) و طبرس (تفرش) همسایه بوده (یعقوبی، 2536: 49) و روستای باستانی فردجان (فردقان) نیز مرز شمالی منطقه بوده است. (ابن فقیه، 1349: 75) قسمت جنوب و جنوب غربی فراهان با شهر و منطقه قدیمی کرج ابودلف (حدود کرهرود اراک) همسایه بوده (قمی، 1385: 26) همچنین بر اساس کتاب تاریخ قم، فراهان در قسمت شمال غربی با منطقه انار (قمی، 1385: 231) که امروزه در قسمت غربی شهرستان کمیجان قرار دارد، همسایه بوده است. فراهان در قسمت غرب نیز تا آخر منطقه ساروق امتداد داشته (مستوفی، 1381: 112) و به منطقه کرج ابودلف می‌رسیده است. (شکل 1)

محدوده زمانی پژوهش از آغاز ورود اسلام به ایران تا تأسیس حکومت شیعه‌مذهب صفویه در ایران را شامل می‌شود.

سازمان‌دهی تحقیق

این تحقیق در 3 فصل تنظیم‌شده است. در کلیات تحقیق به بررسی روش تحقیق، سؤالات تحقیق و بررسی پیشینه تحقیق و عمدتا به مسائل کلی که هر پژوهشی دارد پرداخته شده  است.

در فصل اول به اوضاع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی فراهان پرداخته‌ایم. در این فصل اوضاع سیاسی در منطقه فراهان و شهرهای مهم آن ازجمله زلف آباد، ساروق و نواحی همسایه منطقه مثل انجدان و کرج ابودلف می‌پردازیم. در قسمت بعدی این فصل نیز مسائل اقتصادی و اجتماعی فراهان را بررسی می‌کنیم.

فصل دوم، فصل اصلی تحقیق است که در آن اوضاع تشیع در فراهان را بررسی خواهیم کرد؛ ولی قبل از بررسی تشیع منطقه، به تاریخچه‌ای از تشیع در ایران و شهرهای مهم آن می‌پردازیم. پس‌ازآن به تشیع فراهان می‌پردازیم و عوامل جغرافیایی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ورود تشیع به منطقه را بررسی خواهیم کرد.

در فصل سوم و پایانی تحقیق به مهم‌ترین نمادهای تشیع در منطقه، یعنی اماکن مقدسه و شخصیت‌های معروف در تشیع می‌پردازیم و در آن به معرفی اجمالی از مهم‌ترین امام‌زاده‌های منطقه و اشخاص شیعه معروف فراهان اشاره خواهیم کرد.

مشكلات و موانع پژوهش:

تاریخ محلی یعنی جایی که ریشه‌های مردمی یک تمدن قرار دارد. درگذشته تاریخ از بالا به پایین نوشته می‌شد یعنی مورخان درباره‌ی تاریخ سیاسی مناطق و کشورها می‌نگاشتند یا صرفاً از این منظر به تاریخ نگاه می‌کردند، اما در زمان حال ضرورت مطالعه‌ی زندگی از سطوح پایین به بالا برای مورخان فعال در حیطه‌ی تاریخی و فرهنگی آشکار گشته است؛ اما به علت عدم توجه منابع، آگاهی از دیدگاه‌ها، رفتار و نقش مردم محلی در جامعه مشکل است. در مواجهه با این مشکل، مورخان محلی باید تلاش نمایند تا از طریق جمع‌آوری شواهد و مدارک پراکنده به آشکارسازی نقش مردمی بپردازند که نه‌تنها خود درباره‌ی خویش کم نوشته‌اند بلکه منابع نیز به‌ندرت از آنها یادکرده‌اند. در این رابطه بررسی مسائلی مانند کشاکش‌های طبقاتی، رقابت‌های مذهبی، ایجاد حس مسئولیت‌پذیری در اجتماع باید موردتوجه واقع شوند. این تحقیق نیز به‌عنوان زیرمجموعه‌ای از تاریخ محلی، جدای از این مشکلات نبود ولی سعی شد با جمع‌آوری اطلاعات موجود تا حد امکان تحقیقی کامل ارائه دهد.

نقد و بررسی منابع

در این قسمت، به بررسی منابعی که در این نوشتار از آنها استفاده خواهد شد، اشاره مى‌شود و میزان اهمیت و كاربرد این منبع در تحقیق نیز بیان خواهد شد.

 

فصل دوم: اوضاع ایران در دوره محمدعلی شاه و کابینه­های این دوره

2-1 تقابل محمدعلی شاه با مشروطه خواهان و مجلس شورای ملی.. 12

2-1-1 واقعه میدان توپخانه. 12

2-1-2 قرارداد 1907. 15

2-1-3 سوء قصد به جان محمدعلی شاه 16

2-1-4 بمباران مجلس و آغاز استبداد صغیر. 18

2-1-5  فتح تهران و عزل محمدعلی شاه از سلطنت.. 19

2-2 بررسی کابینه­ها قبل از فتح تهران. 22

2-2-1 کابینه میرزا نصرالله خان مشیرالدوله. 22

2-2-2 کابینه وزیر افخم (کابینه مجلل) 23

2-2-3 کابینه میرزا علی اصغرخان امین السلطان. 23

2-2-4 کابینه احمدخان مشیرالسلطنه. 24

2-2-5 کابینه ابوالقاسم خان ناصرالملک همدانی.. 24

2-2-6 کابینه حسینقلی خان نظام السلطنه مافی.. 25

2-2-7 کابینه احمدخان مشیرالسلطنه (کابینه بمباران) 26

2-2-8 کابینه سعدالدوله (آخرین کابینه قبل از فتح تهران) 26

 

فصل سوم: بررسی علل بحران در کابینه­های مشروطه

3-1 تعریف نهاد کابینه. 31

3-2 موانع شکل گیری حکومت پارلمانی و پایداری کابینه­ها 32

3-2-1 تجربه نخست حکومت مشروطه و مشکلات آن. 33

3-2-2 تقابل سلطنت، مجلس ملی و هیأت دولت.. 34

3-2-2-1 نقش مجلس در ناپایداری کابینه­ها 35

3-2-2-2 شکنندگی مجالس دوم و سوم شورای ملی.. 36

3-3 ماهیت و ترکیب وزرا و نمایندگان. 38

3-3-1 نخبگان خوش باور و حیرت زده 41

3-3-2 حاکمیت روابط و نه ضوابط.. 42

3-3-3 جناح بندی­های سیاسی.. 43

3-3-3-1 دموکرات­ها و اعتدالیون. 45

 

فصل اول: نقش عوامل داخلی و دخالت بیگانگان در ناپایداری کابینه­ها

4-1 دخالت­های خارجی.. 49

4-1-1 نقش روسیه در بی ثباتی وضعیت ایران. 50

4-1-1-1 اولتیماتوم دولت روس… 51

4-1-2 مداخلات انگلستان در ایران. 53

4-1-2-1 ورود ایران به جنگ جهانی اول. 54

4-1-2-2 پیامدهای جنگ جهانی اول و بروز قحطی.. 55

4-1-2-3  قرارداد 1919. 56

4-2 عدم وجود امنیت داخلی.. 57

4-2-1 بحران مالی و اقتصادی.. 59

4-2-2 شورش­های محلی.. 59

4-2-2-1 قیام شیخ محمد خیابانی.. 60

4-2-2-2 جنبش جنگل در شمال ایران. 62

4-2-2-3 ناامنی­های شیخ خزعل درجنوب ایران. 64

 

 

فصل پنجم: بررسی کابینه­ها از فتح تهران تا کودتای رضا خان

5-1 وضعیت کابینه­ها بعد از فتح تهران. 66

5-2 کابینه­ها از فتح تهران تا شکل گیری دولت مهاجرت.. 66

5-2-1 نخستین کابینه رسمی بدون رئیس الوزرا 67

5-2-2 کابینه محمدولی خان تنکابنی.. 68

5-2-3 کابینه میرزاحسن خان مستوفی الممالک… 70

5-2-4 کابینه محمدولی خان تنکابنی.. 72

5-2-5 کابینه صمصام السلطنه بختیاری.. 75

5-2-6 کابینه محمدعلی خان علاءالسلطنه. 79

5-2-7 کابینه میرزا حسن خان مستوفی الممالک… 81

5-2-8 کابینه میرزاحسن خان مشیرالدوله پیرنیا 82

5-2-9 کابینه عبدالمجیدمیرزا عین الدوله. 83

5-2-10 کابینه میرزا حسن خان مستوفی الممالک… 85

5-2-11 کابینه عبدالحسین میرزا فرمانفرما و دولت مهاجرت.. 87

5-3 کابینه­ها بعد از دولت مهاجرت تا کودتای رضاخان. 88

5-3-1 کابینه محمدولی خان تنکابنی.. 89

5-3-2 کابینه میرزاحسن خان وثوق الدوله. 90

5-3-3 کابینه محمدعلی خان علاءالسلطنه. 92

5-3-4 کابینه عبدالمجید میرزا عین الدوله. 93

5-3-5 کابینه میرزا حسن خان مستوفی الممالک… 94

5-3-6 کابینه صمصام السلطنه بختیاری.. 95

5-3-7 کابینه میرزاحسن خان وثوق الدوله. 97

5-3-8 کابینه میرزا حسن خان مشیرالدوله پیرنیا 100

5-3-9 کابینه فتح الله خان سپهداراعظم گیلانی.. 101

 

فصل ششم: معرفی وزارت خانه­ها و نخست وزیران از فتح تهران تا کودتای رضا خان

6-1 شرح حال نخست وزیران. 112

6-1-1 محمدولی خان سپهدار تنکابنی.. 112

6-1-2 میرزا حسن خان مستوفی الممالک… 113

6-1-3 نجفقلی خان صمصام السلطنه بختیاری.. 114

6-1-4 میرزا محمدعلی خان علاءالسلطنه. 115

6-1-5 میرزا حسن خان مشیرالدوله پیرنیا 115

6-1-6  عبدالمجید میرزا عین الدوله. 116

6-1-7 عبدالحسین میرزا فرمانفرما 117

6-1-8 میرزا حسن خان وثوق الدوله. 117

6-1-9 فتح الله خان سپهداراعظم رشتی.. 118

6-2 وظایف ادارات در وزارتخانه ها 119

6-2-1 وزارت عدلیه. 119

یک مطلب دیگر :

6-2-2 وزارت مالیه. 120

6-2-3 وزرات امور خارجه. 120

6-2-4 وزارت داخله. 120

6-2-5 وزارت فوائد عامه. 121

6-2-6 وزارت علوم (معارف و اوقاف) 122

6-2-7 وزارت جنگ (لشکر) 122

6-2-8 وزارت تجارت.. 123

6-2-9 وزارت پست و تلگراف.. 123

6-3 نتیجه گیری.. 123

منابع. 126

چکیده انگلیسی

مقدمه

بررسی کابینه­های مشروطه از فتح تهران درسال 1288ه. ش تا کودتای رضاخان درسال 1299ه. ش عنوان پایان نامه­ای بود که بواسطه­ی حساسیت دوره­ی مورد بحث (1288-1299ه. ش) برای پژوهشگر جذابیت داشت؛ آشفتگی­های داخلی و دخالت بیگانگان در این دوره به اوج خود رسیده و کابینه­ها نیز تحت تأثیر این شرایط با صدمات و بحران­هایی مواجه شدند. لذا دراین پژوهش تلاش بر این است که کابینه­ها مورد بررسی وتحلیل قرارگیرند تا عوامل داخلی و خارجی بحران ساز درطول این سال­ها و دشواری­هایی که وزرا با آن درگیر بودند شناسایی و معرفی گردد.

کابینه­هایی که در رساله بررسی شده، در شرایط بسیار حساس کشور زمامدار نظام نوپای مشروطه گردیدند و هنوز جایگاه محکم خود را در نظام سیاسی ایران نیافتند که با فتح تهران و خلع محمدعلی شاه، دوره­ی جدیدی آغاز شد که خواهی نخواهی کارکرد آن­ها در فراز و فرود اوضاع، سرنوشت ساز بوده است. دراین دوره که یکی از دوران مورد بحث نظام مشروطه است، کابینه­هایی روی کارآمد که برای نخستین بار در تاریخ ایران از سوی برخی از آنان برنامه­های مدوّن گوناگونی گاه به منظور تحقق اهداف جنبش مردم و بهبودی امور کشور و در مواردی جهت پیشبرد اهداف دولتمردان و صاحب منصبان مطرح شد. ولی بنابه علل و عواملی چند آنگونه که باید پیشرفت و استواری نیافت؛ درنتیجه اقشار و گروه­های مختلف نسبت به مشروطه بدبین گردیده و بستر ذهنی و عینی برای کودتای رضاخان و پادشاهی وی فراهم گردید و درآخر رضاخان توانست با اتکا بر عوامل داخلی و خارجی و تاحدودی توانایی فردی جریان حوادث را به نفع خود پایان دهد.

براین اساس مطالب پایان نامه در شش فصل تنظیم شده است؛ فصل اول شامل کلیات می­باشد.

در فصل دوم که مقدمه­ای برای ورود به بحث اصلی و مورد نظر است به ذکر مشخصات و بحران­های دوران محمدعلی شاه و زمینه­هایی که منجر به فتح تهران توسط مجاهدان گردید پرداخته شده و در آخر کابینه­های این دوره جهت آشنایی با دولت­ها و وزرایی که قبل از فتح تهران برسرکار بوده­اند، مطرح شده است.

فصل سوم به معرفی و بررسی عوامل بحران سازی که کابینه­ها در زمان شکل گیری و حتی بعد با آن مواجه بودند پرداخته است. ازآنجا که پس از مشروطه تشکل­های سیاسی مدرن وارد ایران شد اختلافاتی وجود داشت که ناکارآمدی حکومت و مجلس، همچنین سوءاستفاده­های برخی افراد از این شرایط جدید و تقویت موقعیت خود بر این آشفتگی­ها دامن می­زد.

از آنجا که موقعیت سیاسی جامعه از نظر شرایط داخلی و روابط با کشور­های خارجی بر وضعیت کابینه­ها تأثیر گذار است در فصل چهارم نیز به بررسی این عوامل پرداخته شده است؛ در این زمان به دلیل ناکارآمدی دولت و تجربه نداشتن احمد شاه، دخالت کشور­های خارجی و آشفتگی­های داخلی به اوج خود رسید که کابینه­ها را با بحران روبرو می­ساخت.

در فصل پنجم که بیشترین تأکید رساله است، فعالیت­های کابینه­ها بررسی شده، عوامل روی کارآمدن و براندازی آن­ها بیان رشده است. شایان ذکر می­باشد به دلیل آنکه هرکدام از عوامل داخلی وخارجی بحران ساز در کابینه­ها در فصل­های پیشین به طور مفصل شرح گردید در این فصل از توضیح زیاد اجتناب شده است.

در فصل آخر رساله تنها به بیان شرح حال نخست وزیرانی که در طول این سال­ها بر سرکار آمده و ذکر شرح وظایف هر وزارتخانه اکتفا شده است؛ چراکه تعداد وزرای روی کارآمده در دوره­ی مورد بحث زیاد است و معرفی هریک بطور جداگانه در این پژوهش امکان پذیر نبود.

1-2 بیان مسئله

به دنبال فتح تهران به دست مجاهدان در 23تیرماه1288/ 24جمادی الثانی1327/ 13ژانویه1909م و استعفای شاه ازسلطنت، اجتماع بزرگی از ملیون و سران مشروطه در بهارستان تشکیل شده و برای اداره­ی امور کشور  22نفر به عنوان هیأت مدیره انتخاب و احمد میرزا، پسر سیزده ساله­ی محمدعلی شاه را به سلطنت رساندند. چون او به سن بلوغ نرسیده بود عضدالملک، رئیس معمّر^[1] ایل قاجار، به نیابت سلطنت انتخاب گردید. دولت جدید و جوان مشروطه با مسائل پیچیده­ی داخلی مثل تشکیل احزاب گوناگون، ترور شخصیت­های بزرگ و قیام­های متعدد در داخل کشور مواجه بود. ازطرف دیگر بی کفایتی حکومت مرکزی، ازهم گسیختگی مالی کشور و فرصت طلبی کشور­هایی نظیر روس و انگلیس درتعیین نخست وزیران موردنظر خود جهت تأمین منافع وخواسته هایشان، وضع مملکت را هرروز أسف بارتر می­کرد. دراین میان جنگ­های خارجی و قرارداد­های تحمیلی بر وخامت اوضاع افزود. شرایط تا جایی پیشرفت که رضاخان سردارسپه از وضع آشفته­ی مملکت و بی کفایتی دولت سود جسته و درسوم اسفند 1299ش با دسته­های قزاق که از پیش مقدمات آن فراهم شده بود، از قزوین به تهران حرکت و دستگاه­های دولتی را تصرف نمود. در این مدت کوتاه مورد بحث،
کابینه­های زیادی برسرکارآمدند؛ به طوری که در فاصله­ی بین سال­های 1288تا 1299ه. ش، با احتساب کابینه­های ترمیمی و کابینه مهاجرت، 39 کابینه شکل گرفت که هیچکدام کفایت لازم را برای اداره­ی دولت نداشتند. ازآنجا که با مطالعه و تطبیق هرکابینه با ادوار قانون گذاری وعملکرد آن در هردوره می­توان تاحدی به ثبات وتزلزل دولت­ها و وضع حکومت آن­ها پی برد، سؤال مطرح
می­شود که چه کابینه­هایی در دوره­ی مذکور فعالیت داشتند و چرا مدت خدمت هرکدام ازآن­ها کوتاه بود؟

1-3 پرسش­های پژوهش

این پژوهش از یک پرسش اصلی و دو پرسش فرعی به شرح زیر تشکیل شده است:

الف) پرسش اصلی:

1. علت تشکیل کابینه­های مختلف بین سال­های 1288تا 1299ش چه بود؟

ب) پرسش­های فرعی:

1. وضعیت عملکرد کابینه­ها بعداز فتح تهران تا کودتای رضاخان چگونه بود؟
2. تأثیر شرایط سیاسی ایران و دول خارجی بر تغییر پی درپی کابینه­ها چه می­باشد؟

1-4  فرضیه­های پژوهش

براساس سؤالات فوق، فرضیات زیر مطرح شده و اساس پژوهش قرارگرفته است: