واژگان کلیدی:جرم،مجازات،ترک فعل،قانون.

مقدّمه
درباره جرم فعل ناشی از ترك فعل اختلاف زیادی بین فقها و حقوق‏دانان وجود دارد مبنی بر اینكه آیا ترك و خودداری می‏تواند عنصر مادی جرم قرار گیرد یا نه؟ عده‏ای با این تصور كه ترك و امتناع امر عدمی است و نمی‏تواند سبب امر وجودی قرار گیرد، به این سؤال پاسخ منفی داده و عده‏ای هم این جرم را فاقد عنصر قانونی دانسته‏اند.
از سوی دیگر، یكی از بهترین راه‏های ایجاد روحیه تعاون و گسترش فرهنگ همكاری در بین آحاد جامعه كه در مواقع خطر و اضطرار به یاری همدیگر می‏شتابند، این است كه به لحاظ قانونی ملزم به كمك و همكاری شوند و در صورت امتناع از ادای تكلیف، با ضمانت اجراهای كیفری مواجه گردند.

قرآن كریم مخاطبان خویش را تشویق می‏كند كه در مواقع خطر و اضطرار، بخصوص خطرات جانی، به كمك همنوعان خویش بشتابند و از اقدامی كه سبب سلب حیات دیگری شود، خودداری ورزند؛ تا جایی كه كشتن یك فرد بی‏گناه را مساوی كشتن همه انسان‏ها، و نجات جان یك انسان را مساوی نجات همه انسان‏ها دانسته است: «مَن قَتَلَ نَفْسا بِغَیْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِی الأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِیعا.»² طبق این آیه شریفه، كسی كه دست به عمل نجات‏بخش بزند و جان كسی را از خطر مرگ نجات بدهد، مثل این است كه همه انسان‏ها را احیا كرده و از مرگ نجات داده است و بعكس، فردی كه سبب قتل انسان بی‏گناهی گردد، اعم از اینكه با فعل ایجابی مرتكب این عمل شود یا سلبی، همانند این است كه همه انسان‏ها را كشته است. از این آیه شریفه اهمیت جرم فعل ناشی از ترك فعل به خوبی استفاده می‏شود.
از این‏رو، با توجه به اهمیت جرایم ترك فعلی و نقش آن در فرهنگ‏سازی جامعه، لازم است این نوع جرایم به طور دقیق از زوایای مختلف مورد بحث و بررسی قرار گیرد. متأسفانه فقها و حقوق‏دانان، این دسته جرایم را به صورت گذرا مورد بحث قرار داده‏اند.
در مقاله حاضر، انواع جرایم ترك فعل، عناصر سه‏گانه جرم فعل ناشی از ترك فعل و دیدگاه قانون مجازات اسلامی و رویه قضایی و فقهای فریقین درباره این جرم به اختصار مورد بررسی قرار گرفته است.
 
فصل اول-كلیات و مفاهیم

یک مطلب دیگر :

برای تبیین و معرفی كامل این جرم، تعریف جرم ترك فعل به طور كلی، مقایسه و تمایز آن با جرم فعل، و سپس تعریف انواع جرم ترك فعل لازم و ضروری است كه در ذیل، توضیح مختصر هر یك ارائه می‏گردد:
مبحث اول-تعریف جرم ترك فعل
جرم ترك فعل عبارت است از: «امتناع ارادی شخص از انجام فعل ایجابی معین كه قانونگذار در شرایط خاص مكلف را در صورت توانایی ملزم به انجام آن نموده است.
این تعریف از سه عنصر اصلی تشكیل شده است:
الف. امتناع از انجام دادن فعل ایجابی معین. منظور از امتناع این نیست كه شخص به طور كلی موضع سلبی اختیار كند، بلكه مقصود آن است كه فعل معین واجب را انجام ندهد، اعم از اینكه در هنگام ترك آن فعل دست به اعمال دیگر بزند یا مشغول انجام هیچ كاری نشود. در هر دو مورد، امتناع صورت گرفته است؛ یعنی در زمانی كه باید عمل ایجابی موردنظر قانونگذار را انجام می‏داد، سرگرم كارهای دیگر بشود یا اقدام به هیچ كاری نكند. ولی اگر كاملاً موضع سلبی اتخاذ كند، اما تنها خواسته قانونگذار را انجام دهد ممتنع محسوب نمی‏شود.
ب. تكلیف قانونی. امتناع در جایی معنا دارد كه عمل ایجابی از نظر قانون بر ممتنع الزامی باشد، وگرنه امتناع مفهوم ندارد. لازم نیست كه منشأ این الزام، تنها نص و ماده خاص قانون جزایی یا قانون تكمیلی باشد؛ چون ممكن است مبدأ آن تعهد باشد؛ مثل تعهد شخص برای راهنمایی فردی نابینا یا دادن آب و غذا به فردی زمینگیر در قبال دریافت اجرت معین یا قرارداد نجات غریق با مسئولان استخر به منظور نجات شناگران یا تعهد مربی شنا با افراد تحت تعلیمش. و گاهی منشأ آن قانون است؛ مثل ماده 1176 قانون مدنی كه بر طبق آن، مادر مجبور نیست به طفل خود شیر بدهد، مگر در صورتی كه تغذیه طفل به غیر شیر مادر ممكن نباشد. بنابراین، در صورتی كه تغذیه طفل به غیر شیر مادر ممكن نباشد، مادر از نظر قانون ملزم به شیر دادن نوزاد خویش است. و گاهی منشأ آن اصول و مبانی قانونی و گاهی هم عرف و عادت مسلم است.