2-2 شعر عاشورایی…………………………………………………………………………………………………………………..15

3-2شعر عاشورایی در گذر زمان ……………………………………………………………………………………………….18

فصل سوم :بازتاب عاشورا در اشعار دوره ی صفویه(شاعران برجسته )

1-3. ویژگی های شعر در دوره ی صفویه……………………………………………………………………………………41

2-3. سبک شعر در دوره ی صفویه……………………………………………………………………………………………..44

3-3. شاعران عاشورایی دوره ی صفویه……………………………………………………………………………………..48

الف)محتشم کاشانی ………………………………………………………………………………………………………………….48

ب)وحشی بافقی ………………………………………………………………………………………………………………………64

ج)صائب تبریزی……………………………………………………………………………………………………………………….70

د)نظیری نیشابوری…………………………………………………………………………………………………………………….74

ه) بابا فغانی شیرازی………………………………………………………………………………………………………………….77

فصل چهارم :اشعار عاشورایی از نگاه بدیع

بدیع………………………………………………………………………………………………………………………………………82

الف-بدیع لفظی………………………………………………………………………………………………………………………..82

ب-بدیع معنوی ……………………………………………………………………………………………………………………….82

1-جناس………………………………………………………………………………………………………………………………….82

الف)جناس تام …………………………………………………………………………………………………………………………82

ب)جناس زاید………………………………………………………………………………………………………………………….83

ج)جناس اختلافی……………………………………………………………………………………………………………………..85

 

د)جناس اشتقاقی……………………………………………………………………………………………………………………….94

ه)جناس قلب …………………………………………………………………………………………………………………………..95

و)جناس مکرر………………………………………………………………………………………………………………………….95

ی)جناس ناقص………………………………………………………………………………………………………………………..95

2. واج آرایی…………………………………………………………………………………………………………………………….96
3. تناسب……………………………………………………………………………………………………………………………….103
4. مطابقه(تضاد)………………………………………………………………………………………………………………………112
5. تلمیح…………………………………………………………………………………………………………………………………115
6. تجرید………………………………………………………………………………………………………………………………..116
7. تجاهل العارف ……………………………………………………………………………………………………………………117
8. مبالغه ………………………………………………………………………………………………………………………………..117

نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………………………………….120

منابع ومآخذ …………………………………………………………………………………………………………………………..121

 

 

چکیده

 

با توجه به اهمیت عاشورا و همچنین تقدیس و تکریم دلاوریهای آقا ابا عبدالله الحسین و یاران باوفایش در سرزمین کربلا، شعر عاشورایی و همچنین شاعرانی که در این وادی قلم رانده اند دارای جایگاه ویژه ای در شعر و ادب فارسی هستند.

پروژه پیش رو با موضوع بازتاب عاشورا در شعر شاعران عاشورایی در دوره صفویه در چهار فصل تدوین شده است پس از مقدمه فصل اول گنجانده شده که شامل کلیات می باشد در فصل دوم شعر عاشورایی در گذر زمان مورد بررسی قرار گرفته که در این فصل گزیده ای از اشعار عاشورایی از آغاز تاکنون مورد بررسی قرار گرفته است .در فصل سوم که هدف اصلی پروژه می باشد به بازتاب عاشورا در شعر شاعران در دوره صفویه پرداخته شده که در این فصل اشعار عاشورایی شاعرانی چون محتشم کاشانی ، صائب تبریزی، نظیری نیشابوری، وحشی بافقی و بابا فغانی شیرازی استخراج و مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است .در فصل چهارم این پژوهش اشعار عاشورایی شاعران مورد بحث را از نگاه بدیع سنجیده و صناعات بدیع موجود در اشعار را از جمله جناس ، واج آرایی ، تناسب و…رااز ابیات استخراج کرده و در این فصل گنجانده شده است .

با توجه به بررسی های انجام شده به این نتیجه رسیده ام که در دوره های نخستین به دلیل سختگیری های حاکمان ، از سه قرن اولیه شعر فارسی ، اشعاری که به صراحت درباره قیام عاشورا باشد نمی توانیم استخراج کنیم .

به نظر می رسد قدیمی ترین مرثیه در سوگ شهیدان کربلا توسط کسایی مروزی در قرن چهارم سروده شده باشد .

واژه های کلیدی : شعر زبان فارسی ، شعر دوره صفویه ، عاشورا ، شاعران عاشورایی

 

 

پیشگفتار

قیام عاشورا یکی از مهم ترین حوادث تاریخ اسلام بلکه تاریخ بشر است. هر چند این واقعه از نظر گسترده در مقایسه با رخدادهای دیگر تاریخ چندان بزرگ نیست اما از جهت عمق و عظمت بی نظیر است. در طی هزار و چهارصد سالی که از واقعه ی عاشورا می گذرد به خوبی بازتاب آن واقعه را در شعر و ادب به شکل چشم گیری می توان ملاحظه کرد.

ناگفته پیداست بسیاری از شاعران ادب فارسی شالوده ی کار خود را مرثیه بر امام حسین (ع) و بزرگداشت عاشورا قرار داده اند.

با توجه به اینکه در قرن چهارم یعنی ادوار صفویه مذهب تشیع به شکل رسمی درآمد و به دلیل حمایت فرمانروایان از شعرا بسیاری از شاعران در این راه همت خود را

یک مطلب دیگر :

فروش پایان نامه : پیشنهادهایی برای جستجوی معنا:۱ـ غریزه ها ۲ـ خویها و عادات ۳ـ محیط

 مصروف داشته و شروع به سرودن اشعار عاشورایی کردند، و از آن جمله می توان از محتشم کاشانی، صائب تبریزی و دیگر شعرا یاد کرد.

بی گمان نهضت عاشورا تأثیر بی پایانی بر جانهای مؤمنان دارد. چنانکه هیچگاه این تأثیر کهنه و این حرارت سرد نمی شود. کربلا تجلی گاه عشق و محبت است و عاشورا فصل سبز مشتاقی، عشق به پروردگار، محبت به اولیاء الله و اشتیاق به شهادت. سوگ مندی عاشورا آنچنان سترگ و سنگین است که بیش از تمام دیگر وجوه آن بر شاعران عاشورایی مؤثر بوده است. شاید بتوان پیوند این وجه با بعد عاطفی شاعران را که از ارکان اصلی شعر محسوب می شود دلیل این تأثیر دانست. شعرا در حقیقت با سرودن اشعار سوگوارانه مخاطبان خود را به اشکی دعوت می کنند که ترجمان مظلومیت است و آشکار کننده ی ظلم و ظالمان در طول تاریخ و در هر مکان که «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا».

بدون شک واقعه جانسوز عاشورا از جمله واقعیتهایی است که ذهن هر پرسشگری را به خود معطوف می کند. ابعاد و گستره ی این حادثه ی نیم روزه آنچنان ژرف و سترگ است که با وجود گذشت سالیان متمادی اثری شگفت و ستودنی بر جامعه و علی الخصوص آثار ادبی و هنری بر جای گذاشته است.

بدون اغراق باید گفت کمتر کسی است که ایام محرم بی تفاوت از کنار یک هیئت عبور کند و در درونش یک آذرخش نجوشد و دانه های الماس از چشمه ی چشمش جاری نشود. این احساس شگرف و عاشقانه در درون می جوشد و نمود بیرونی آن ریختن اشک به یاد آقا ابا عبدا… الحسین است و این همان عشق است.

به هر ترتیب در ایام محرم مردم به هر وسیله سعی می کنند احساس وفاداری خود را به خاندان امام حسین (ع) به نمایش بگذارند و چه زیباست که این احساس همیشگی باشد و منحصر به روز عاشورا و ایام محرم نباشد.

حقیقت این است که واقعه ای که پس از گذشت بیش از هزار و چهار صد سال همچنان شعله ور است بعد از این هم نه تنها خاموش نخواهد ماند بلکه بی شک فروزان تر خواهد درخشید.

در این عرصه شعر، رساترین زبان است در بیان فاجعه و کارسازترین وسیله است در تبلیغ واقعه. شعر تمام عیار، بجز لطافت خیال، استواری اندیشه را نیز با خود دارد. لذا از طرفی جذب قلوب می شود و از طرفی دیگر جلب قلوب می کند و بدین سان ایمان می آفریند و سپس عمل.

در نگاهی به تاریخ، اولین مرثیه ساز و مرثیه خوان  سید شهیدان را داغداترین از آن مصیبت، یعنی مادر بزرگوار مرضیه اش، حضرت فاطمه ی زهرا (س) می یابیم.

کربلاء یا کربلاء یا کربلاء                                      کربلا لا زلت کرباً و بلاء[1]

و سپس داغداران دیگر از اولاد معصوم آن حضرت، بشارت دهندگان و تشویق کنندگان و صله پردازان مرثیه گویان[2].

گمان نمی رود شاعری شیعی بوده باشد که بر مصیبت سیدالشهداء شعر نسروده باشد، چرا که هر غیر شیعه ی صاحب اندک دلی نیز بر او باید گریسته باشد، تا چه رسد به شیعه ی محب آل الله. تفاوت عمده ی شاعران با غیر شاعران در این است که آنان بنابر تواناییشان در سرودن، م کنونات قبلی خود را می توانند کلمه کرده و به شعر بسرایند. پس چگونه ممکن است شاعری شیعی، شعری در رثای بزرگترین مصیبت محبوبترین خود و خدایش نسروده باشد[3].

عشق به حسین بهترین بهانه است که از او بگویی و بسرایی. اینکه من از میان هزاران موضوع ادبی دیگر موضوع عاشورا را برای پایان نامه ام برگزیده ام نه به خاطر این است که با کمبود موضوع مواجه شده ام و نه از روی ناچاری چنین موضوعی را انتخاب کرده ام. بدون تظاهر باید اعتراف کنم سالیان متمادی است با شنیدن نام حسین درونم می لرزد و سالهاست که از این محرم تا محرم سال بعد منتظر شنیدن صدای دسته های هیئت عزادارانی هستم که با عشق می سرایند.  عشق به سید و سالار شهیدان امام حسین (ع)  که در روز عاشورا در سرزمین کربلا ماجرایی شگفت در تاریخ به یادگار گذاشت که او را تبدیل به یک اسطوره کرده است و ننگ آن رسوایی تا ابد بر پیشانی شیطان و همراهانش باقی خواهد ماند.

پایان نامه ی پیش رو شامل چهار فصل می باشد که فصل اول کلیاتیست که شامل پیشینه ی تحقیق، اهداف تحقیق، بیان مسأله، پرسشهای تحقیق و ضرورت انجام تحقیق می باشد.

در فصل دوم به شعر عاشورایی در گذر زمان پرداخته شده است. اسامی شاعران نام آوری که در طول تاریخ بر مصیبت سید و سالار شهیدان مرثیه سرایی کرده اند همراه با ابیات برگزیده ای از آنان و همچنین نام اولین شاعرانی که بر فاجعه ی کربلا مرثیه سروده اند در این فصل گنجانده شده است. علاوه بر آن در چند بند سبکهای شعر عاشورایی شرح داده شده است و از هر سبک همراه با ذکر مثال ابیاتی از شاعرانی که در آن سبک ،شعر عاشورایی سروده اند بیان شده است.

از آنجا که در این پروژه سعی بر آن داشته ام شعر شاعران برجسته عاشورایی را صرفاً در زمان صفویه مورد بررسی قرار دهم کاملاً طبیعی است که حجم بیشتری از این کار را به فصل سوم اختصاص داده باشم، لذا از میان خیل کثیر شاعران در دوره ی صفویه سعی بر آن داشته ام از شاعرانی یاد کنم که در این وادی بیشتر قلم فرسوده و در این راه نام و آوازه ای کسب کرده اند .(شاعرانی از جمله: محتشم کاشانی،  صائب تبریزی، وحشی بافقی، نظیری نیشابوری وبابافغانی شیرازی).

در میان دیوان های منتشر شده از این شعرا منابع زیر را برگزیده ام :

1.دیوان وحشی بافقی با سعی و اهتمام مرحوم محمد رضا افشاری ،نشر پیمان

2.دیوان نظیری نیشابوری با تصحیح و تحقیقات محمدرضا طاهری ، انتشارات رهام

3.کلیات محتشم کاشانی با تصحیح و حواشی مصطفی فیض کاشانی ، انتشارات سوره مهر

4.دیوان بابا فغانی شیرازی (سهیل خوانساری)انتشارات کتابخانه علمیه اسلامی

5. دیوان صائب تبریزی به اهتمام جهانگیر منصور ، انتشارات نگاه
6. دیوان صائب با مقدمه امیری فیروز کوهی ، انتشارات انجمن آثار ملی ایران .

پس از مطالعه و بررسی دیوان های مذکور اشعار عاشورایی این شعرا را استخراج کرده و مورد تحلیل و بررسی قرار داده ام .

علاوه بر اشعار عاشورایی این شاعران چکیده ای از زندگی نامه و شرح حال این شاعران نیز آورده شده که سبب آشنایی بیشتر عزیزان با این شعرا باشد.

در ابتدای همین فصل که فصل اصلی پایان نامه محسوب می شود زمینه ای ایجاد شده تا دوستان با سبک شعر در دوره ی صفویه و همچنین ویژگی های شعر در این دوره آشنا شوند.

در فصل چهارم اشعار عاشورایی شاعران مورد بحث را از نگاه بدیع مورد بررسی قرار داده ام و صناعات بدیع از جمله جناس ، واج آرایی ، تضاد و…را از ابیات استخراج کرده ام در ادامه با نتیجه گیری و فهرست منابع ، پروژه را به پایان برده ام.

هر چند یقین دارم با جمع آوری این پروژه حق مطلب را ادا نکرده ام، اما امید دارم پس از این دانشجویان عزیز با اشتیاق و انگیزه ی فراوان از عاشورا و شیدایی آقا ابا عبدالله الحسین بگویند و بنویسند و بسرایند.

 

فصل اول: کلیات

• . موضوع تحقیق

از دیر باز تاکنون بیان غم و اندوه گذشتگان مضمون مورد علاقه ی شاعران بوده است. تقریباً تمام شعرا مرثیه هایی را به مناسبت زمان و موقعیتها سروده اند. در ادبیات جهان کمتر زبانی را می توان یافت که به وفور زبان فارسی مرثیه داشته باشد.

با توجه به اینکه در زمان صفویه مذهب تشیع رسمیت یافت، درباریان توجه فراوانی به شعرا و اشعار آنها نشان داده اند. لذا با توجه به گستردگی شاعران عاشورایی بر آن شدم شعر عاشورایی را صرفاً در زمان صفویه مورد بررسی قرار دهم.