2-10- مذهب و تصوّف جامی.. 18

2-11- معرفی آثار جامی.. 20

2-12- سبک‌شناسی جامی.. 30

2-13- جایگاه ادبی جامی.. 31

فصل سوم:بررسی علم کلام و معرفی فرقه های کلامی

3-1- علم کلام. 34

3-1-1- تعریف علم کلام. 37

3-1-2- موضوع علم کلام. 39

3-1-3- تاریخچۀ علم کلام. 41

3-1-4- فواید و اهداف علم کلام. 43

3-1-5- کلام و فلسفه. 44

3-2- مکتب‌های کلامی.. 46

3-2-1- قَدَریِه. 47

3-2-2- جَهْمیَه. 48

3-2-3- مُرْجِئَه. 49

3-2-4- جَبْریَه. 51

3-2-5-خَوارِج. 52

3-2-6- مُعْتَزَلَه. 53

3-2-7- اَشاعَرَه 55

3-2-8- ماتُریدیَه. 57

3-2-9- شیعه. 58

3-2-9-1- وجه‌تسمیه و تاریخ پیدایش… 59

3-2-9-2- فرقه های شیعه. 59

3-2-9-2-1- زیدیّه. 60

3-2-9-2-2- اسماعیلیّه. 60

3-2-9-2-3- امامیّه اثنا عشری.. 61

فصل چهارم:  بررسی اندیشه‌های کلامی در دیوان جامی

4-1- توحید. 64

4-1-1- مراحل توحید. 66

4-1-2- توحید در علم کلام. 69

4-1-3- توحید در نگاه عرفا 69

4-1-4- توحید در دیوان جامی.. 70

4-1-4-1- جامی و توحید در ذات.. 71

4-1-4-2- جامی و توحید عملی.. 74

4-1-4-3- جامی و توحید افعالی.. 76

4-2- جبر و اختیار 79

4-2-1- دیدگاه متکلّمان در باب جبر و اختیار 81

4-2-2- دیدگاه جامی در باب جبر و اختیار 82

4-3- صفات خداوند. 88

4-3-1- تعریف صفت.. 88

4-3-2- تقسیم‌بندی صفات.. 89

4-3-3- صفات الهی از دیدگاه متکلّمان. 89

4-3-3-1- دیدگاه معتزله. 90

4-3-3-2- دیدگاه اشاعره 90

4-3-3-3- دیدگاه ماتریدیان. 90

4-3-3-4- دیدگاه شیعه امامیه. 91

4-3-3-5- دیدگاه عرفا 91

4-3-4- جامی و صفات باری‌تعالی.. 92

4-3-4-1- صفات ثبوتیه. 94

4-4- حادث و قدیم. 95

4-4-1- حادث و  قدیم در لغت و اصطلاح. 96

4-4-2- جامی و مسألۀ حادث و قدیم. 97

4-5- صفات سلبیه. 102

4-5-1- رؤیت.. 103

4-5-1-1- رؤیت در لغت (کلام) 103

4-5-1-2- رؤیت در قرآن. 104

4-5-1-3- اشاعره 105

4-5-1-4-  معتزله. 106

4-5-1-5- ماتریدیه. 106

4-5-1-6- مرجئه. 106

4-5-1-7- شیعه. 107

4-5-1-8- رؤیت در دیدگاه عرفا 107

یک مطلب دیگر :

4-5-1-9- رؤیت از دیدگاه جامی.. 107

4-6- جوهر و عرض… 111

4-6-1- جوهر و عرض در لغت.. 111

4-6-2- جوهر و عرض از دیدگاه فلاسفه. 111

4-6-3- جوهر و عرض از دیدگاه متکلّمان. 112

4-6-4-  جوهر و عرض در نگاه عرفا 113

4-6-5- دیدگاه جامی در باب جوهر و عرض بودن خداوند. 114

4-7- لطف الهی.. 116

4-8-  اسم. 119

4-8-1- دیدگاه متکلّمان در باب توقیفیت اسماء الهی.. 120

4-8-2- دیدگاه جامی در باب اسماء الهی.. 121

4-9-  شناخت ذات خدا 123

4-9-1- راههای شناخت خداوند. 124

4-9-2- شناخت خدا از دیدگاه متکلّمان. 125

4-9-3- جامی و شناخت خداوند. 125

4-10- شفاعت.. 129

4-10-1- شفاعت در قرآن. 129

4-10-2- شفاعت از دیدگاه فرق کلامی.. 130

4-10-3- دیدگاه جامی در باب شفاعت.. 131

4-11- توکّل. 135

4-11-1- توکّل در قرآن. 135

4-11-2- فرق کلامی و مسألۀ توکّل. 136

4-11-3- نگرش جامی در باب توکّل. 137

4-12- قضا و قدر 141

4-12-1- قضا و قدر در قرآن. 141

4-12-2- قضا و قدر در دیدگاه فرق کلامی.. 142

4-12-3- دیدگاه جامی در باب قضا و قدر 143

4-13- توبه. 148

4-13-1- توبه در دیوان جامی.. 150

4-14- وعد و وعید. 154

4-14-1- وعد و وعید در قرآن. 155

4-14-2- وعد و وعید از دیدگاه فرق کلامی.. 155

4-14-3- دیدگاه جامی در باب وعد و وعید. 157

4-15- نبوّت.. 161

4-15-1- دیدگاه متکلّمان در باب نبوّت.. 163

4-15-2- جامی و مسألۀ نبوّت.. 164

4-16- امامت.. 175

4-17- معاد. 178

4-17-1- جامی و مسألۀ معاد. 180

فصل پنجم:  نتیجه گیری

پیوست.. 200

منابع و مآخذ. 222

پیشگفتار

سپاس خدایی را که اوّل و آخِر وجود است، بی آنکه اوّلی بر او پیشی بگیرد یا آخری پس از او باشد؛ خدایی که دست هر چشمی از دامن دیدارش کوتاه است و فهم هر کبوتر توصیفگری از پرواز در آسمان وصفش عاجز؛ خدایی که ید قدرت بی‌منتهایش دریای آفرینش را جاری کرد و به اراده ازلی­اش همۀ خلق را صورت بخشید؛ هر کس را در سایه اراده­اش به راهی راهرو گردانید و آتش عشق خود را در وجودشان برانگیخت. بر هر زنده­ای، جامی معلوم از قسمت و بهره­ای معین از روزی است. نه آنکه را روزی وافر دارد، توان کاستن است و نه آن که را روزی اندک دارد توان افزودن. بر زندگی هر زنده­ای، انجامی معلوم و پایانی معین مقرر فرمود، تا پا به پای ایام به سوی آن قدم بردارد و هر سال که می­گذرد به آن نزدیک‌تر شود؛ و چون پایانی­ترین گام بر زمین نقش بندد و جام زندگی با حسابی معلوم پر گردد، جان او را به سوی آنچه بدان فراخوانده ـ از نعمت ثواب یا نقمت عذاب ـ بازمی‌ستاند، تا بدکاران را به دلیل بدکاریشان به وادی قهر و نکوکاران را به علت نکوکاریشان به وادی رحمت درآورد، و بدین‌سان آینه عدلش را می­نمایاند و نشان عدالت بر خلقت می‌زند.

نورالدّین عبدالرّحمن جامی شاعر و عارف بزرگ قرن نهم هجری است. داشتن آثار فراوان وی در زمینه‌ی­ ادب فارسی و عربی به این شاعر وجهه­ای برون‌مرزی داده است و  جایگاه بالایی در سراسر ممالک اسلامی  به خود اختصاص داده است. ازآنجایی‌که این شاعر فرهیخته از عارفان و مردان بزرگ زمان خود بود، ازاین‌جهت بررسی آثار و اندیشه­ها وی درخور اهمیّت است و با بررسی آثار وی می­توان به شناخت اعتقادات وی و همچنین  اندیشه­های حاکم بر آن زمان  آگاهی یافت.

در نخستین گام­ها که به دنبال یافتن موضوع برای پایان‌نامه بودم و از ابتدا قصد داشتم موضوعی را برای پایان‌نامه برگزینم که مرا به شناخت خداوند رهنمون شود باشد ماحصل آموختنم به هدف آفرینش بینجامد با مراجعه به آقای دکتر خدادادی و راهنمایی­های ایشان سرانجام موضوع بررسی اندیشه­های کلامی در دیوان جامی برای بنده در گروه ادبیات فارسی به تصویب رسید.

این پایان­نامه شامل پنج فصل است:

فصل اول شامل مبادی تحقیق، پیشینه­ی تحقیق، سؤالات پژوهشی و روش تحقیق است.