شهرت و شغل.. 22

کنیه. 23

نژاد و قبیله. 24

زادروز. 27

وفات… 28

سکونت… 31

مسافرت‌ها 32

جایگاه اجتماعی، سیاسی هشام بن سالم. 35

ارتباط هشام بن سالم با حکومت… 36

بررسی گرایشات فکری و فرقه ای منسوب به هشام بن سالم. 37

ارتباط جهم بن صفوان و هشام بن سالم. 38

بررسی نظرات رجالیون درباره هشام بن سالم. 39

حیات علمی و فرهنگی هشام بن سالم. 40

روایت از امام. 41

بررسی اساتید و شاگردان هشام بن سالم. 42

بررسی آثار منسوب به هشام ابن سالم. 47

دستاورد. 50

 

بخش دوم: 52

اندیشه های کلامی.. 52

فصل اول: علم و معرفت… 53

قرآن. 53

سنت… 54

عقل.. 54

تعارض عقل و نقل.. 55

فصل دوم: خداشناسی.. 56

براهین اثبات خدا 58

ذات الهی.. 60

صفات الهی.. 63

وجود شناسی صفات… 69

علم الهی.. 71

اراده الهی.. 73

بدا 74

تشبیه و تنزیه. 77

بررسی اقوال ملل و نحل نگاران. 87

روایات نفی تشبیه. 89

فصل سوم: راهنما شناسی.. 91

ویژگی های حجت الهی.. 95

نص و نصب… 96

نص بر ائمه اثنی عشر. 97

امامت در فرزندان امام حسین علیه السلام. 98

نص امام صادق علیه السلام. 99

نص امام رضا علیه السلام. 99

علم امام. 100

گستره علم امام. 100

منابع علم امام. 101

گستره علم امام. 101

علم الکتاب… 102

یک مطلب دیگر :

علم غیب… 102

منابع علم امام. 103

میراث علمی انبیاء. 103

لوح محفوظ.. 104

تحدیث… 104

عصمت… 105

ولایت تکوینی.. 107

مهدویت… 108

تقیه. 112

فصل چهارم: انسان شناسی.. 114

حقیقت انسان. 114

روح انسان. 115

جبر و اختیار. 116

استطاعت… 117

خلقت انسان بر صورت حق..120

جمعبندی.. 122

کتابنامه. 124

 

چکیده

تاریخ شکل گیری کلام امامیه، بزرگان و اندیشمندانِ نخستین این دانش، ارتباط اینان با یکدیگر و اهل‌بیت علیهم‌السلام در عصر حضور، مباحث کلامی و روش‌های مورد استفاده اینان در فرآیند تکلم و … از جمله مباحث مهمی است که سهم به‌سزایی در به دست دادن تاریخی از تفکر شیعه دارد. امروزه این مشکل از سوی برخی مطرح می‌شود که کلام امامیه نه در محتوا و نه در روش، اصیل نیست و ریشه در آموزه‌های اصیل تشیع ندارد و اندیشمندان نخستین شیعه را متهم به ظاهرگرایی و دوری از هر گونه خرد ورزی می­کنند که در سایه آن تفکراتی چون تجسیم یا تشبیه را به ایشان نسبت می­دهند.

هشام بن سالم، شخصیتی است که منابع از وی به عنوان یکی از نخستین دانشوران و متکلمان شیعی یاد کرده‌اند. وی در عصر امام صادق و امام کاظم علیهما­‌السلام زندگی می‌کرد و همراه با هشام‌بن‌حکم ، مومن طاق و زرارة‌بن‌اعین تلاش می‌کرد به تبیین مبانی فکری شیعه، نظریه پردازی و دفاع از آموزه­های مکتب اهل بیت علیهم السلام بپردازد.

نکته قابل ملاحظه و دقت این‌که برآیند انگاره‌های اعتقادی و تئوری­ها و متد کلامی افرادی چون هشام بن سالم یا هشام‌بن‌حکم و … فرضیه مذکور را فرو می­ریزد؛ روشی که نشان از نحوه‌ای تلاش خرد‌گرا در سایه آموزه­های مکتب اهل بیت علیهم السلام دارد.

نگارنده تلاش نموده بدون هرگونه پیش داوری یا انگیزه تطهیر هشام بن سالم از نسبت­های کژ اندیشانه، به کشف واقع از اندیشه­ورزی­های او بپردازد.

کلیدواژه: هشام بن سالم، اندیشه­های کلامی، تشبیه، اصحاب امام صادق علیه السلام، جوالیقیه

فصل اول: كلیات و مفاهیم اولیه

 

1. بیان مسئله

کلام شیعه در عصر نخستین، به خصوص دوره حضور ائمه علیهم السلام در مقایسه با جریان های رقیب در اوج بالندگی قرار داشت. ولی آثار و اندیشه های این دوره­ی شکوفا از تاریخ اندیشه شیعه در گذر تاریخ به فراموشی سپرده شده است؛ با تاسف حتی یک اثر کلامی هم از دوره نخستین در دست نیست. برای باز شناسی آرا و اندیشه های دوره­ی نخستین کلام شیعه ضروری است، ابتدا اندیشوران آن دوره کاوش و بررسی شوند.

هشام بن سالم جوالیقی در بین متکلمان و اندیشمندان نخستین امامیه و به ویژه در نزد امام صادق و امام کاظم علیهما­­السلام از جایگاه والایی برخوردار بود. ضرورت این نوشتار از اینجا روشن تر می شود که اندیشه های هشام بن سالم تحت تاثیر شرایط عمومی حاکم بر فضای علمی کنونی مبنی بر عدم توجه به تاریخ اندیشه و تراث پیشینیان، هیچگاه نگاه پژوهشگران را به خود مشغول نکرده است. جایگاه برتر فکری هشام بن سالم و نیاز جامعه علمی به بازخوانی تفکرات اندیشوران نخستین، ما را بر آن داشت که به واکاوی شخصیت و اندیشه های کلامی هشام بن سالم بپردازیم.