گفتار دوم: مفاهیم. 11

الف) امامت.. 11

تعریف لغوی امامت.. 11

تعاریف متکلمان اسلامی.. 12

تعاریف عام. 12

تعاریف خاص… 13

نکات تکمیلی و نتایج به دست آمده از معنا و مفهوم امامت.. 14

ب) آیات الولایه. 15

1-آیه ولایت.. 15

2-آیه اولی الأمر. 15

3-آیه اکمال. 16

4-آیه ابلاغ. 17

گفتار سوم: آشنایی با تفسیر المنار و مولف آن رشید رضا 18

الف) تفسیر المنار. 18

اشتراکات و تفاوت‌های عبده و رشید رضا در تفسیر. 20

ملاک‌های ضروری در تفسیر، از نگاه المنار. 21

ویژگی‌های تفسیر المنار. 23

تفسیر عقلانی دین.. 23

ارزش عقل در تفسیر المنار. 24

بازتاب روش عقلی در المنار. 24

گرایش اجتماعی المنار. 24

المنار، روایات تفسیری و روش برداشت از قرآن. 27

شیوه نقل روایات در تفسیر المنار. 28

کاستی‌های تفسیر المنار. 28

ب) جایگاه تفسیر المنار نزد اهل سنت و شیعه. 30

ج) مولف؛ رشید رضا 31

فصل دوم: نقد و بررسی دیدگاه المنار در مورد آیه ولایت… 34

گفتار اول: نظریه المنار در تفسیر آیه ولایت… 35

گفتار دوم: شأن نزول آیه. 38

 

سبب نزول آیه شریفه و اعتبار اسناد خبری.. 38

روایت یکم) « ابن عباس» و خبر سبب نزول آیه «ولایت» 43

روایت دوم) امام باقرj و قصه نزول آیه شریفه. 44

روایت سوم) امام صادقj و حکایت نزول آیه ولایت و منکران آن. 45

روایت چهارم) ابن عباس و حکایت نزول آیه به طریق دیگر. 45

روایت پنجم) عمار بن یاسر و حکایت نزول آیه کریمه. 46

روایت ششم) امام صادقj و بازگویی قصه نزول آیه ولایت.. 46

گفتار سوم: مقایسه نظریه المنار با تفاسیر مهم عامه. 47

نظریه‌ی اول: دیدگاه طبری.. 47

نظریه‌ی دوم: دیدگاه زمخشری.. 47

نظریه‌ی سوم: دیدگاه فخر رازی.. 47

نظریه‌ی چهارم: دیدگاه شهاب الدین الوسی.. 48

سروده «حسان بن ثابت» 49

گفتار چهارم: بررسی نظریه المنار در آیه ولایت با تفاسیر شیعه و روایات.. 51

گفتار پنجم: نقد نظریه‌ی المنار. 57

اشکال اول: تمسک به قاعده‌ی سیاق در معنایابی واژه‌ی ولی.. 57

اشکال دوم: به کار بردن لفظ جمع و اراده‌ی مفرد. 60

اشکال سوم: معنای رکوع در آیه خضوع است.. 62

اشکال چهارم: عدم استفاده‌ی علیj برای استدلال آیه ولایت به اثبات امامت و ولایت خویش… 63

فصل سوم: نقد و بررسی دیدگاه المنار در مورد آیه اولی الأمر. 65

گفتار اول: نظریه المنار در تفسیر آیه اولی الأمر. 66

گفتار دوم: شأن نزول آیه. 68

گفتار سوم: مقایسه نظریه المنار با تفسیر مهم عامه. 69

آیه اولی الأمر و مفسران اهل سنت.. 69

تبیین دو نظریه مفسرین اهل سنت در مورد مصادیق آیه اولی الأمر. 69

خاستگاه، تبیین و دلایل دو نظریه. 70

دیدگاه زمخشری در تفسیر کشاف از آیه اولی الأمر. 72

گفتار چهارم: بررسی نظریه المنار با تفاسیر شیعه و روایات.. 74

روایات تفسیرگر معنای مصداق لطظ اولی الأمر. 80

گفتار پنجم: نقد نظریه‌ی المنار. 86

اشکال اول: اولی الأمر چه کسانی هستند؟. 86

اشکال دوم: تفسیر اولی الأمر از امام معصوم ناسازگار با سیاق آیه. 86

اشکال سوم: عدم ذکر اسامی ائمهb در قرآن. 88

فصل چهارم: نقد و بررسی دیدگاه المنار در مورد آیات ابلاغ و اکمال. 89

گفتار اول: شأن نزول آیات.. 90

واقعه تاریخی شأن نزول آیات.. 90

شأن نزول آیه از زبان مفسران. 93

الف: علی بن ابراهیم قمی.. 93

ب: محمد بن حسن طوسی.. 93

یک مطلب دیگر :

ج: ابونصر محمدبن مسعود عیاشی.. 94

د: ابن کثیر دمشقی.. 94

هـ: نظام الدین نیشابوری.. 95

و: واحدی نیشابوری.. 95

ز: ثعلبی.. 96

شأن نزول آیه از زبان محدثان. 96

1-قصه غدیر از زبان زیدبن ارقم. 96

2-قصه غدیر به روایت شهربن حوشب.. 97

3-احمد بن یحیی بلاذری و ماجرای غدیر. 97

4- ابی سعید خدری و گزارش غدیر. 98

5-شیخ صدوق و بازگویی حدیث غدیر به روایت ابن عباس… 98

6-نسائی و خبر غدیر خم از سعدبن ابی وقاص… 99

7- ابن اثیر و گزارش غدیر به روایت زهری.. 99

گفتار دوم: بررسی نظریه المنار در آیات ابلاغ و اکمال با تفاسیر شیعه. 100

دیدگاه مفسران شیعه در مورد آیه ابلاغ و اکمال. 101

گفتار سوم: مقایسه نظریه المنار با تفاسیر مهم عامه. 104

دیدگاه فخررازی.. 105

دیدگاه رشیدرضا 106

گفتار چهارم: نظریه المنار در تفسیر آیات ابلاغ و اکمال. 107

گفتار پنجم: نقد نظریه‌ی المنار. 110

اشکال اول: تردید در اعتبار اخبار واقعه‌ی غدیر. 110

اشکال دوم: عدم برداشت معنای اولی از مولی.. 111

اشکال سوم: نفی دلالت آیه‌ی ابلاغ بر امامت با استفاده از قاعده‌ی سیاق.. 114

اشکال چهارم: آغاز بحث امامت بعد از عصر رسالت.. 114

اشکال پنجم: احتجاج نجستن امام علیj از آیات ابلاغ و اکمال بر امامت خویش… 115

نتیجه‌گیری.. 116

فهرست منابع و مآخذ. 117

مقدمه

ریاست و پیشوایی در معنای گسترده آن یکی از ضرورت‌های زندگی اجتماعی بشر است. از گزارش‌های تاریخی و مطالعه جوامع بشری در گذشته و حال به دست می‌آید که همواره در جوامع گوناگون بشری: بدوی و شهری، کوچک و بزرگ، سنتی و مدرن، ساده و پیچیده، فرد یا افرادی بوده‌اند که با عناوین و به شیوه‌های مختلف نقش امامت و رهبری را ایفا کرده‌اند. این واقعیت تاریخی گواه عینی سخن امام علیj است که فرمود: «مردم را از امیری نیکوکار یا تبهکار گریزی نیست»^[1]

امامت و رهبری نه تنها به عنوان یک ضرورت و واقعیت عینی در تاریخ بشر مطرح بوده است، بلکه فیلسوفان و متفکران نیز از دیر زمان به آن توجه نموده و درباره این گونه ها، ویژگی ها، شیوه‌ها و آسیب‌های آن سخن گفته‌اند. تاریخ فلسفه سیاسی بهترین گواه بر این مدعاست.

اگر از منظر دین – به ویژه دین وحیانی – به مسئله امامت بنگریم، تاریخ امامت و رهبری را با تاریخ بشر برابر می‌یابیم، زیرا پیامبری نخستین جلوه امامت و رهبری دینی در حیات بشری است که تاریخ آن همزاد با تاریخ بشر است. در نخستین دوره که زندگی بشر روند ساده‌ای را می‌پیمود پیامبران الهی با بهره گیری از عقل صائب و الهام‌های قدسی در موارد لازم، جامعه بشری را رهبری می‌کردند، و پس از آن که زندگی بشر پیچیده‌تر شد این مهم براساس کتاب و شریعت آسمانی معین انجام گرفت.^[2]

امامت معنای خاصّی نیز دارد و آن عبارت است از رهبری جامعه بشری به عنوان جانشینی پیامبر الهی. از روایات به دست می‌آید که همه پیامبران جانشینانی داشتند که پس از آنان رهبری امت آن پیامبر را بر عهده می‌گرفتند.^[3] براساس این روایات، علی ابن ابی طالبj وصی و جانشین پیامبر اسلامk است.

امامت امت اسلامی به عنوان وصایت و جانشینی پیامبر اسلام را می‌توان معنای اَخص امامت نامید. متکلمان اسلامی آن را به رهبری عمومی مردم در امور دنیوی و دینی به عنوان جانشینی پیامبر تعریف کرده‌اند. مذهب اسلامی، به جز گروه‌هایی اندک شمار که دیری هم نپاییده‌اند، امامت به معنای یاد شده را از واجبات اسلامی دانسته‌اند. اگر چه در عقلی یا نقلی بودن آن اختلاف نظر دارند. این مطلب که امامت از واجبات و اصول اعتقادی است یا از واجبات فرعی و فقهی نیز مورد اختلاف است.

در مسأله امامت دو دیدگاه مشخص وجود دارد، دیدگاه اول از جمهور اهل سنت است که معتقدند پیامبرk هیچ کس را به عنوان جانشین خود معرفی نکرده است و امت پس از آن حضرت وظیفه داشتند جانشین آن حضرت و پیشوای خویش را برگزینند. دیدگاه دوم از شیعه امامیه است که امامت را براساس نصب و تعیین خداوند می‌دانند و بر این باورند که امامت در راستای نبوت و تعیین امام مانند پیامبر بر عهده خداوند است.

شیعه امامیه برای اثبات دیدگاه خویش دلیل‌های قطعی فراوانی از حکم عقل و کتاب و سنت در اختیار دارد که در منابع کلامی و تفسیری و حدیثی ارائه شده است.

حال، با توجه به مطالب مذکور و دقت در آن‌ها پیامبری که هدف وی تربیت امت است چنانکه قرآن کریم فرموده است: «وَیزَکیهِمْ وَیعَلِّمُهُمُ الْکتَابَ وَالْحِکمَةَ» و در سفرهای خویش هر چند کوتاه و جزئی از قرار دادن جانشین دریغ نمی کند و هیچ گروهی را که اعزام می‌دارد بدون سرپرست نمی گذارد و از آینده پس از خود آگاه است گواه بر آن، خبرهای غیبی است که محدثان بزرگ شیعه و اهل سنت در منابع حدیثی خویش آورده‌اند و از فتنه‌هایی که پس از وی بر آیین وی هجوم می‌آورد، واقف است چنانکه خود خبر داده است آیا در رابطه با خلافت و جانشینی خود که مهم‌ترین مسأله امت پس از او و هراس انگیزترین موضوع برای او است هیچ طرحی برای خلافت ندارد و هیچ کس را پس از خود تعیین نمی کند و همچنان بی تفاوت از کنار آن می‌گذرد؟!!!

و خدایی که این پیامبرk را مبعوث به رسالت فرموده است و او را این چنین می‌ستاید که:

«لَقَدْ جَاءکمْ رَسُولٌ مِّنْ أَنفُسِکمْ عَزِیزٌ عَلَیهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیکم بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُوفٌ رَّحِیمٌ»[4] هیچ کس را که نگهبان رسالت و حافظ معارف و مخزن علوم و آگاه از جمیع تعالیم شریعت او باشد به عنوان جانشین قرار نداده است؟!!!

این مسأله‌ای است که عقل سلیم و وجدان بیدار آن را نمی پذیرد و ادّله قاطع از کتاب و سنت برخلاف آن است.

بر این اساس شیعه امامیه عقیده دارد که پیامبرk از جانب خداوند متعال امام و خلیفه پس از خود را معین کرده و این مسأله در قرآن کریم و سنت پیامبرk تبیین شده است.

در این تحقیق آیاتی چند که مسأله امامت و ویژگی‌های امامان در آن‌ها مطرح است مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

آیات مذکور از این قرار است: