دکتری مقایسه هنر در آیین فتوّت و آیین ذن |
- 2. تاریخ فتوّت……………………………… 29
2-1.تطوّر و تحوّل در مسلک اهل فتوّت……………………………… 33
- 3. اندیشه و آموزههای فتوت…………………………….. 37
- 4. فتوّت وجریانهای همسو……………………………. 43
بخش دوم : هنر در آیین فتوّت……………………………… 62
- فتوّتنامه ها و هنر……………………………. 63
- فتوّتنامهها و اصناف……………………………… 64
- آمیختگی هنر با جنبه های دینی و سلوک نفسانی…………….. 72
3-1. معنویتگرایی و سلوک…………………………….. 73
3-2. جایگاه ویژه استاد…………………………… 81
3-3. جایگاه ویژه آیات و اذکار……………………………87
3-4. استناد حِرَف و مشاغل به پیامبران و اولیای الاهی…………………. 93
3-5. فتوّتنامه ها و مشروعیت مشاغل…………………………….. 98
فصل سوم: آیین ذن……………………………. 104
بخش اول: مروری بر آیین ذن……………………………. 104
- تاریخ ذن……………………………. 105
- اندیشه و آموزه های ذن……………………………. 109
2-1. آیا ذن نوعی عرفان است؟……………………………. 115
2- ۲. ساتوری…………………………….. 117
2- 3. ندانستگی…………………………….. 118
2-4. وجه غیر منطقی ذن……………………………. 124
2-5. کوآن و ذاذن……………………………. 127
بخش دوم: هنر در آیین ذن……………………………. 134
- هنر گلآرایی…………………………….. 136
-
برای دیدن جزییات بیشتر و دانلود پایان نامه اینجا کلیک کنید
-
- هنر کمانگیری…………………………….. 141
- هنر نقّاشی…………………………….. 145
- هنر(آیین) چای(نوشی)…………………………… 151
- هنر شمشیر زنی…………………………….. 156
فصل چهارم : مقایسه، جمعبندی و نتیجه گیری……………………. 165
1 . سلوک در فتوّت؛ سلوک در ذن……………………………. 167
- 2. هنرشرقی سلوکمدار و پالایش محور………………….. 176
- هنر بی هنری…………………………….. 182
کتابنامه……………………………. 197
چکیده:
پژوهش پیش رو تلاشی است در راستای شناختی دقیقتر از هنر به معنای اصیل آن در ساحت دو جریان شرقی مهم و پردامنه دینی، یکی «فتوّت» بالیده در دامان تصوّف و عرفان اسلامی و دیگری «ذن» برآمده از تعالیم بودایی .
پرسش اصلی این نوشتار آن است که مشابهت آیین ذن بودایی با آیین فتوّت اسلامی در عرصه هنر و هنرورزی به چه میزان است و در راستای پاسخگویی به این پرسش نویسنده با روشی کتابخانهای و به صورت تحلیلی و مقایسهای پژوهش خود را سامان داده است.
تکیه بر آثار سوزوکی در این میان از آن روست که از یک سو تحقیقات گستردهای در این آیین دارد و غرب به واسطه آثار او با ذن آشنا شده است و از دیگر سو عنایت ویژهای به هنر در این آیین دارد. هدف این نوشتار را میتوان توجه دادن به رویکردی متفاوت و بسیار ضروری نسبت به هنر دانست. آنچه که دستاورد این بررسی است آن است که دریافت امروزین غربی از هنر با تلقّی شرقی از آن بسیار فاصله دارد؛ در شرق همواره بر این مهم تأکید شده است که هنر یک فضیلت نفسانی است، و این جز در سایه تهذیب و تمرکز – با عنایت به اختلاف رویکردها- حاصل نمیشود. در این رهیافت اشراف بر« فرم و قالب» نیست که هنرمند میسازد، بلکه اشراق درونی است که لب و لباب این حقیقت را تشکیل میدهد.
پیشگفتار
1- بیان موضوع و اهمیت آن
هنر همواره یکی از اساسیترین پایههای ماندگاری و تأثیرگذاری تمدنها و فرهنگها بوده است. پیشینیان دانسته یا ندانسته چند و چون زندگی، میزان بهرهمندی خود از دانشها و مهارتها، کیفیت تعامل با طبیعت و دیگر انسانها و بسیاری امور دیگر را با بهره جستن از هنر – که فرا زمانی و زبانی است- به دیگران شناساندهاند.
البته باید توجه داشت که آنچه گفته آمد ، تمامت آنچه هنر به آدمی میبخشیده نیست. هنر به لطف هویّت خود، همواره انسانها را میزبان لطافت ضمیر و سماحت درون میکرده، به نوعی تأمل نفسی فرا میخوانده و همین بوده که هنرمند را از جنسی دیگر میساخته و تصویری متفاوت از او میپرداخته، اگر چه ما بیشتر ابزاری بودن هنر را دیدهایم و بر مدار آن چرخیدهایم.
یک مطلب دیگر :
کاوش در عرصههایی که میتواند تصویری– هر چند ناتمام و مبهم – از هنر در عالم اسلام به دست دهد، با عنایت به فقر محسوس و ملموس داشتههای ما در این باب، ضرورتی مینمود که رویگردانی از آن مقدور نبود.
در عالم اسلام فتوّت را انتخاب کردم چرا که – آنسان که در جای خود آوردهام- به نظر میرسد برجستهترین ساحتی است که میتوان در باب هنرهای کاربردی در آن مطالبی در خور جستوجو کرد. کاوش در این عرصه از جهت دیگری نیز برایم بسیار مهم بود، چرا که فتوّت و فتوّتنامهها در باب هنر و اخلاق عرفانی و حرفهای منابع بینظیری هستند و همه میدانیم که اخلاق، گمشده بشر متمدّن امروزی است. در انتخاب موضوع رساله نیم نگاهی هم به احیای رویکردی عالمانه نسبت به فتوّتنامهها داشتهام و متأسفانه دراین مجال باید اذعان کرد که فتوّت اسلامی ساحتی است که علیرغم داشتن حرفهای فراوانی برای گفتن، بسیار مغفول و مهجور مانده است.
از سوی دیگر در مرحله مطالعات اولیه و ارائه طرح رساله ، با هنر شریف ذن در آیین بودا آشنا شدم و به زعم خود شباهتی تأملخیز و پژوهش برانگیز در این میانه یافتم و دریافتم از رهگذر سنجشی سامانمند، میتوان نقبی به زوایای پنهان هنر در رویکرد امروزین خود زد، برخی دفینهها را به عرصه بروز و ظهور درآورد و نشان داد که سلامت نفس آدمی و سلامت طبع هنر از پیرایههای ناروا در سایه بازگشت به هنر به معنای سنّتی- معنای اصیل و عمیق- آن حاصل میشود.
با عنایت به اینکه تا به حال مقایسهای چنین صورت نگرفته، این موضوعِ تطبیقی بستر و هنرمحور، در نگاهم ارجمند آمد و به مدد همراهی استاد راهنما و مشاوران، علیرغم تمام کاستیهای علمی و قلمی نویسنده، رساله پیش رو را سامان داد.
2- پیشینه تحقیق
هر دو سوی این پژوهش (فتوّت و ذن ) بدان میزان ارجمند بوده است که محققانی را به تأمل و کندوکاو در ساحتهای گوناگون این دو وادی رهنمون شود. در باب آثاری که به هنر و هنرورزی در این دو آیین پرداخته باشند، اشاره به چند اثر ضروری مینماید، هر چند پیشتر باید خاطرنشان کنیم که هنر در ذن – همانگونه که به تفصیل بدان خواهیم پرداخت- به گونهای برجستهتر است و طبیعی است که آثار بیشتری را در این موضوع در ذن شاهد باشیم که به برخی از آنها اشاره میکنیم.
شاید نتوانیم اثری درباره آیین ذن پیدا کنیم که در باب هنر یا از یکی از هنرهای رایج در این آیین همچون: کمانگیری، گل آرایی، آیین چای، شمشیرزنی، نقّاشی و مانند آن سخنی نگفته باشد. ذن در هنر کمانگیری اثر اویگن هریگل کتابی است که از چند جهت قابل تأمل است: اول آنکه نویسنده، استادی آلمانی است که برای تدریس به دانشگاه توکیو رفته است. وی روح و جانش با فرهنگ شرقی بیگانه است و چگونگی تعامل او با این مقوله- که شش سال تن به تعالیم اساتید ذن میدهد- در نوع خود جالب و قابل بررسی است؛ دوم آنکه سختیهای پیمایش چنین مسیری را بهخوبی به نمایش میگذارد و سوم آنکه قدم به قدم خواننده طالب آشنایی با ذن را با خود همراه میکند و در پایان او را در تجربه «ندانستگی»[1]خود شریک میگرداند. ذن در هنر گلآرایی اثر گوستی ل. هریگل – که با همسر خود، اویگن هریگل، در سفر بلند مدتش به ژاپن همراه است- کتاب دیگری است که باید به آن اشاره کنیم. این کتاب هم در نوع خود نمونهای ندارد و در نشان دادن مراتب سلوکی مورد نیاز در این هنر تا رسیدن به مقام استادی بسیار قابل استفاده است. «ذن و هنر نویسندگی» اثر ری برادبری نیز یکی از این پژوهشهاست که اگر چه در پیشانی خود از عنوان ذن بهره میجوید، اما در متن، ردّ پای ذن چندان مشهود نیست و نویسنده در مجموع میخواهد بگوید که هر که کاری درخور ارائه میکند، در حقیقت تعلیمات ذن را به کار بسته است، حتی اگر وی نام ذن را هم نشنیده باشد.[2]
اثر ارجمند دیگری که در این مجال اشاره بدان بایسته مینماید، کتاب کوتاه اما نغز و پر مغز هنر و زیبایی شناسی در شرق آسیا زاییده قلم سنجیده نویس دکتر ریختهگران است که روح هنرورزی شرقی را به زیبایی در کالبد بیان به بند کشیده است. هنر ژاپن نوشته جوان استنلی بیکر با ترجمه نسترن پاشایی اثر دیگری است که باید بدان اشاره کرد. این کتاب علیرغم حجم قابل توجهش، میتوان گفت بیشتر بر سابقه و سیر تاریخی هنر در ژاپن تمرکز دارد و کمتر به هنر ذن پرداخته است.
در باب هنر در فتوّتنامهها هیچ اثر مستقلی که در اینباره مطلب قابل استفادهای داشته باشد، نیافتم. رساله دکتری دوست ارجمندم ، دکتر سید رضی موسوی گیلانی که با عنوان درآمدی بر روش شناسی هنر اسلامی چاپ شده نیز در خصوص ارتباط فتوّت و هنر نکاتی را متذکّر شده بود که بهره بسیاری از آن بردم. اثر محققانه دیگری از همین نویسنده با عنوان «جایگاه مراقبه و تمرکز در عرفان و هنر» در شماره بیست و هفتم ماهنامه رواق هنر و اندیشه، به چاپ رسیده که به نظر میرسد تا به حال کسی از این زاویه به هنر ننگریسته است. این مقاله اگر چه ناظر به عموم ادیان است نه خصوص ادیان شرقی، با این حال در این رساله از مطالب آن استفاده کردم.
در کتاب حکمت هنر و زیبایی در اسلام اثر ارزشمند دکتر پازوکی نیز نکاتی هر چند کوتاه، اما بسیار محوری و راهگشا در این باب آمده است و میتوان گفت اندیشه اصلی این رساله برآمده از همین سخنان است.
در باب سنجش این دو آیین به صورت کلی، آثاری قابل ذکرند که در این میان میتوان به خلق مدام در عرفان اسلامی و آیین بودایی ذن، اثر محقق گرانسنگ توشیهیکو ایزوتسو با ترجمه منصوره کاویانی- که از سال 1364 تا به حال چندین بار تجدید چاپ شده است- اشاره کرد. نوشته دیگر در این باب مقاله «درآمدی بر مطالعه مقایسهای عرفان اسلامی و ذن بودایی» اثر مژگان سخایی است که درسال1381 در شماره 24 مجله قبسات به چاپ رسیده است .
اما در باب مقایسه هنر در این دو آیین، تا آنجا که پای پژوهش نویسنده این سطور نا داشت و تا آن میزان که تتبّع جا داشت ، اثری فراچنگ نیامد و این خود ضرورت چنین پژوهشی را دو چندان مینمود .
3- پرسش های تحقیق
پرسش اصلی
3-1. مشابهت آیین ذن بودایی با آیین فتوّت اسلامی در عرصه هنر و هنرورزی به چه میزان است؟
پرسشهای فرعی
3-2. تفاوت مفهومی هنر شرقی با هنر غربی چیست؟
3-3. نقاط محوری مشترکی که در هنر شرقی- علیرغم گستردگی جغرافیایی و آن- میتوان پیجویی کرد، کداماند؟
3-4. در سنّت شرقی (به ویژه در ذن و فتوّت) حصول هنر مرهون چه شرائطی است؟
4- فرضیه های تحقیق
1.4.هنر در فتوّت اسلامی با هنر در ذن بودایی مشابهت چشمگیری دارد.
2.4.مفهوم هنر در شرق ، با دریافت امروزی غربی از آن بسیار متفاوت است.
3.4. کارکردهای واقعی هنر امروزه به فراموشی سپرده شده است.
4.4. هنر واقعی و اصیل، بدون پالایش درون حاصل نمیشود.
فرم در حال بارگذاری ...
[پنجشنبه 1399-08-08] [ 06:23:00 ق.ظ ]
|