منشا گیاه کنجد کاملا مشخص نیست، تعدادی شواهد باستان شناسی مربوط به 4000 سال قبل یا بیشتر ارائه شده حاکی از این است که کنجد یک محصول روغنی باارزش بالا در بابل 5و اسیرا 6 بوده است. در پاکستان نیز بذر سوخته کنجد پیدا شده که به زمان مشابه برمی­گردد. بنابراین منشا اولیه کنجد می­تواند متعلق به منطقه بین النهرین، یا شبه قاره هند و یا منطقه ایران و افغانستان باشد(کنوین، 1965).

سابقه کشت و پراکندگی گونه های مختلف کنجد در آفریقا، ایران، افغانستان، هندوستان و استرالیا آنقدر زیاد است که در رابطه با محل دقیق اهلی شدن آن اتفاق نظر نیست. واویلف نیز، هند را منشا کنجد دانسته است(خواجه پور، 1386).در حالی که در برخی منابع نیز موطن اصلی کنجد آفریقا ذکر شده ولی به سرعت از طریق آفریقا در هندوستان و چین پراکنده و به مراکز ثانوی انتشار آن آغاز گردید(رستگار ،1384). هرودوت مورخ یونانی (425-484  قبل از میلاد مسیح) در آثار خود به این گیاه در محدوده بین النهرین اشاره می کند و Watt منشاء اصلی کنجد را آسیا و ایران می داند. در قدیمی ترین اطلاعات می توان به کشت آن در ایران توسط حکام شهر اور در فواصل سالهای 2000-2130 قبل از میلاد یعنی 4000 سال پیش دسترسی یافت که اثبات می کند ایران یکی از نقاط عمده کشت کنجد بوده است(رشیدی،1391)

مجموعه های مهم گونه ها، تیپ ها و واریته­های کنجد، اینک در قاره ی آمریکا، هندوستان، شوروی، و به میزان کمتر در ژاپن نگاهداری می­شود و مجموعه ی ژن با ارزشی را در اختیار متخصصان اصلاح نژاد قرار می­دهد(ناصری،1375).

دانه کنجد به خاطر کمیت و کیفیت بالای پروتئین و روغن خوراکی آن، از ارزش غذایی بالایی برخوردار است. روغن کنجد دوام خوبی دارد و از نظر میزان اسید لینولئیک غنی است. پروتئین کنجد سر شار از اسید آمینه گوگرددار است. دانه کنجد همچنین سرشار از از هیدرات های کربن مفید، مواد معدنی و ویتامین بوده و مستقیما قابل مصرف است. فرآیند های برشته کردن دانه کنجد ان را لذیذ و خوشمزه می کند. دانه کنجد برای مخلفات غذا و تزئین نان، بیسکویت و گوشت پخته نیز به کار می­رود(احمدی، 1378).

1-4- خصوصیات گیاهی کنجد

کنجد از خانواده Pedaliacae ، جنس Sesamum و گونه زراعی آن indicum  می­باشد. کنجد به طور مشخص، بوته ای عمودی یکساله و گاهی چند ساله است که ارتفاع آن به 2- 5/0 متر می­رسد. سیستم ریشه ای آن رشد کامل دارد. دارای گل های متعدد بوده و میوه آن کپسول می باشد که حاوی دانه های کوچک روغنی است(برار،1982).

1-4-1- ریشه

دو تیپ عمده ی کنجد معمولا مشخصند: کنجد دیررس که گهگاه به صورت کنجد چند ساله نیز مطرح می شود و سیستم ریشه ی آن گسترده و نفوذی است، و کنجد زودرس که ریشه های آن کمتر گسترده و بیشتر سطحی است. با این وجود، میان آب وهوا و رشد قسمت های بالای بوته و سیستم ریشه رابطه ای نزدیک دارد. در تیپ های زودرس و معمولا تک ساقه، به نسبت تیپ های دیررس تر وانبوه تر، رشد عمودی ریشه سریعتر است، اما در تیپ دوم گستردگی ریشه سریعتر صورت می گیرد(تاتیل،1952).

ریشه های کنجد در خاک های رسی نسبت به خاک­های شنی بیشتر گسترده می­شوند. این گیاهان مردابی شدن خاک را حتی برای یک دوره نسبتا کوتاه تحمل نمی­کند( هاشمی دزفولی و همکاران، 1376).

1-4-2- ساقه

یک مطلب دیگر :

ساقه کنجد راست و ارتفاع آن بین 50 تا 200 سانتیمتر واکثراً 70 سانتیمتر است. مقطع ساقه معمولاً مربع شکل و گاه مستطیلی و پهن و دارای شیار های عمودی است و ممکن است صاف، کمی کرکدار یا زیاد کرکدار باشد، که مقدار کرک روی ساقه با مقاومت در برابر خشکی مربوط می باشد. رنگ ساقه از سبز روشن تا ارغوانی متغیر و معمولاً سبز تیره است. بر روی ساقه اصلی شاخه های فرعی به وجود  میآیند.در بعضی واریته از پائین ترین گره یک تا سه عدد شاخه فرعی به موازات شاخه اصلی رشد می­کند که به آنها اصطلاحا تک شاخه می­گویند ولی در برخی ارقام از گره­های مختلف تعداد بیشتری شاخه فرعی بوجود می­آیند که آنها را چند شاخه می­گویند(رستگار،1384).

بوته ممکن است تک ساقه و یا داری انشعابات جانبی باشد. محل پیدایش شاخه های به تیپ رشدی رقم بستگی دارد. ساقه دهی ممکن است از ناحیه پائینی و یا بالائی ساقه اصلی باشد. انواع تک ساقه معمولا زودرس بوده و از لحاظ یکنواختی رسیدگی، کمتر بودن ریزش دانه (در انواع دارای کپسول شکوفا)، سهولت عملیات برداشت و حمل­ونقل مطلوب تر از انواع منشعب می­باشند. بیشتر ارقام زراعی از نوع تک ساقه هستند(خواجه پور،1386).

1-4-3- برگ

برگ ها در یک بوته یا در بین ارقام از نظر شکل و اندازه بسیار متنوع است. به طور کلی برگ های پائین بوته معمولا پهن، گاه خمیده و اغلب حاشیه آنها به آشکار دندانه­دار است. برگ های میانی بدون بریدگی نوک تیز، و گاهی کمی دندانه دار است. برگ های بالایی، باریک تر و نوک تیزتر است. در واریته های مختلف برگ ها ممکن است متقابل و برگ های بالایی متناوب هستند. ترتیب برگ­ها دارای اهمیت است زیرا این ویژگی تعیین کننده تعداد گلهایی است که از کنار برگها می رویند و از این رو بر عملکرد مطلوب بذر در هر بوته اثر می گذارد. ترتیب متقابل برگها موجب چند برابر شدن گلدهی می شود. رنگ برگها از سبز کم رنگ تا سبز تیره در ارقام مختلف متغیر است در همه واریته ها برگها چسبناک و تا حدی کرکدار هستند(افکاری، 1388).

1-4-4-گل آذین

گل ها در قسمت انتهایی ساقه اصلی و شاخه ها و به صورت منفرد ظاهر می­شوند. حداکثر تعداد، هشت عدد گل نیز در محل اتصال برگ به ساقه گزارش شده است. رنگ گلبرگ ها سفید و ارغوانی بوده و داخل گلبرگ ها لکه های تیره وجود دارد. گل ها دارای یک یا دو شهدگاه دائمی و فنجانی شکل در قاعده است. گلبرگ کوتاه و کشیده که از قاعده دمگل درست از زیر شهدگاه بوجود می آیند، گل های جوان را در بر میگیرند. این برگها در موقع رسیدن گلها می افتند. گل های کنجد متقارن بوده و دارای دو لوله جام. گل پنج قسمتی است که رنگ سفید و درون لوله لکه های قرمز رنگی وجود دارند. بخش های کاسه گل کوتاه از قاعده به هم پیوسته و باریک، نوک تیز و کرک دار می باشند. لوله جام گل بخصوص در سطح فوقانی پوشیده از کرک است. اندام های نر (پرچم ها) 4 عدد هستند، که به طور جفت در مقابل لبه جام گل قرار گرفته و یک جفت آن کوتاه تر از جفت دیگر می باشد، اندام های نر دارای رنگ سفید مایل به سبز می باشند و بساک ها به وسیله میله بلندی به یک شکل منقار مانند کوتاه و متورمی منتهی می­گردند. کنجد دارای تخمدان فوقانی بوده و هر تخمدان از دو حفره بهم پیوسته تشکیل شده است که گاهی حاوی چهارحفره نیز می باشند(چود و همکاران،1977).

1-4-5- میوه

میوه کنجد کپسولی است که مقطع آن مستطیل شکل و بسیار شیاردار است و نوک مثلثی شکل کوتاه دارد. اندازه کپسول بسیار متغیر و در شکل اصلی آن که استوانه ای و دارای کناره های صاف است که انواع بسیار مختلفی دارد. روی یک بوته ممکن است کپسول به چند شکل دیده شود که علت آن ژنتیکی و محیطی است. طول کپسول می تواند از 5/2 تا 8 سانتیمتر و تعداد حفره ها از 4 تا 12 عدد تغییر کند و کپسول ها تا حدی کرک دارند(لازمی،1385).

1-4-6- دانه

دانه های کنجد بیضوی و کمی صافند و در قسمت ناف دانه نسبت به انتهای مقابل آن باریک ترند. وزن هزار دانه 4-2 گرم است و پوسته خارجی بذر نرم یا مضرس بوده و رنگ آن سیاه، سفید، زرد و قهوهای مایل به خاکستری می باشد. کیفیت روغن دانه سیاه از دانه روشن بیشتر است(قائمی، 1365).

1-5- خصوصیات اکولوژیکی و سازگاری