1-3- پرسش های پژوهش…………………………………………………………………………………… 3
1-4- بیان اهداف پژوهش……………………………………………………………………………………. 3
1-5- تشریح روش کار پژوهش…………………………………………………………………………….. 4
فصل دوم: مبانی و چارچوب نظری پژوهش
بخش اول: مرور پایههای مفهومی و تجربی مرتبط با اسکان غیررسمی
2-1- تعریف و ساختیابی اسکان غیررسمی…………………………………………………………….. 5
2-2- ویژگی های سکونتگاه های غیر رسمی…………………………………………………………… 6
2-2-1- اقتصادی………………………………………………………………………………………………………………………………. 7
2-2-1-1- مفهوم بخش غیررسمی اقتصاد………………………………………………………………………………………. 8
2-2-2- فرهنگی……………………………………………………………………………………………………………………………… 10
2-2-3- اجتماعی……………………………………………………………………………………………………………………………. 10
2-2-4- حقوقی……………………………………………………………………………………………………………………………….. 10
2-2-4-1- انواع مالکیتها و نحوه تملک………………………………………………………………………………………… 11
2-2-5- کالبدی……………………………………………………………………………………………………………………………….. 11
2-2-5-1- انواع استقرار و مکانیابی……………………………………………………………………………………………… 12
2-2-6- مسکن…………………………………………………………………………………………………………………………………. 12
2-2-7- بافت سکونتگاهها و ساختار شبکه ارتباطی……………………………………………………………………. 13
2-2-8- دسترسی به خدمات و امکانات روبنایی و زیربنایی………………………………………………………… 13
2-3- مروری بر سیر اسکان غیررسمی در جهان…………………………………………………… 15
2-4- روند تکوین و تکامل سکونتگاههای غیررسمی……………………………………………… 16
2-4-1- تهاجم سازمان یافته………………………………………………………………………………………………………….. 17
2-4-2- تصرف خزنده…………………………………………………………………………………………………………………….. 18
2-4-3- بازتقسیم زمین…………………………………………………………………………………………………………………. 18
2-5- طبقه بندی سکونتگاه های غیر رسمی………………………………………………………… 19
2-6- بررسی دلایل شکل گیری اسکان های غیررسمی در کشورهای در حال توسعه….. 21
2-6-1- عوامل ساختاری جامعه…………………………………………………………………………………………………….. 23
2-6-2- عوامل سازمانی…………………………………………………………………………………………………………………. 23
2-6-3- فقدان سیستم های حمایتی و مشارکتی………………………………………………………………………… 23
2-6-4- فعالیتهای باندهای (مافیایی) نامشروع زمین………………………………………………………………….. 24
2-6-5- ناکارآمدی سیاستهای تأمین مسکن……………………………………………………………………………….. 24
2-6-6- غیرقابل استطاعت بودن واحدهای مسکونی برای فقرای شهری…………………………………… 24
2-7- فقر شهری و ارتباط آن با اسکان غیررسمی…………………………………………………. 25
2-7-1- تعریف فقر:…………………………………………………………………………………………………………………………. 25
2-7-2- فقر و اسکان غیر رسمی…………………………………………………………………………………………………… 26
2-8- شناخت برنامه نهادهای جهانی مرتبط با اسکان غیررسمی و دیدگاههای آنها……. 28
2-8-1- بانک جهانی (Word Bank)……………………………………………………………………………………………. 28
2-8-2- هبیتات(UN-HABITAT)………………………………………………………………………………………………. 30
2-8-3- برنامه عمران ملل متحد (UNDP)…………………………………………………………………………………. 32
2-9- رویکردهای فلسفی- سیاسی نسبت به سکونتگاههای غیررسمی…………………… 33
2-9-1- دسته اول: لیبرال………………………………………………………………………………………………………………. 33
2-9-2- دسته دوم: رادیکالی…………………………………………………………………………………………………………. 33
2-9-3- دسته سوم: جامعه گرایی…………………………………………………………………………………………………. 34
2-10- رویکردهای مداخله در توسعه سکونتگاه های غیررسمی:…………………………….. 34
2-10-1- دوره اول (دهه 1960)……………………………………………………………………………………………………….. 35
2-10-1-1- رویکرد نادیده انگاری…………………………………………………………………………………………………. 37
2-10-1-2- رویکرد حذف و تخلیه اجباری…………………………………………………………………………………… 38
2-10-1-3- رویکرد مسکن عمومی:………………………………………………………………………………………………. 39
2-10-2- دوره دوم (دهه 1970)……………………………………………………………………………………………………….. 40
2-10-2-1- رویکرد زمین و خدمات………………………………………………………………………………………………. 42
2-10-2-2- رویکرد ارتقاءبخشی (بهسازی)………………………………………………………………………………….. 43
2-10-2-3- توسعه اندک افزا (افزایشی)………………………………………………………………………………………. 46
2-10-2-4- رویکرد خودیاری……………………………………………………………………………………………………….. 46
2-10-3- دوره سوم (دهه 1980)……………………………………………………………………………………………………. 47
2-10-3-1- رویکرد ارتقای محیطی………………………………………………………………………………………………. 49
2-10-3-2- رویکرد توانمندسازی…………………………………………………………………………………………………. 51
2-10-4- دوره چهارم (دهه اخیر)………………………………………………………………………………………………….. 58
2-10-4-1- حکمروایی خوب………………………………………………………………………………………………………… 58
2-11- جمع بندی و نتیجه گیری…………………………………………………………………………. 65
بخش دوم: مرور مفاهیم مرتبط با سرمایه اجتماعی
2-12- اهمیت سرمایه اجتماعی…………………………………………………………………………. 68
2-13- تعریف سرمایه اجتماعی………………………………………………………………………….. 69
2-14- گونه های مختلف سرمایه اجتماعی……………………………………………………………. 70
2-14-1- سرمایه اجتماعی درون گروهی……………………………………………………………………………………….. 71
2-14-2- سرمایۀ اجتماعی بین گروهی………………………………………………………………………………………… 71
2-14-3- سرمایۀ اجتماعی ارتباطی………………………………………………………………………………………………. 71
2-15- دیدگاه های نظری سرمایه اجتماعی…………………………………………………………… 72
2-15-1- دیدگاه مبتنی بر اجتماع محلی………………………………………………………………………………………. 72
2-15-2- دیدگاه شبکه ها……………………………………………………………………………………………………………… 73
2-15-3- دیدگاه نهادی………………………………………………………………………………………………………………….. 74
2-15-4- دیدگاه هم افزایی……………………………………………………………………………………………………………. 75
2-16- عوامل موثر بر ایجاد، حفظ و نابودی سرمایۀ اجتماعی…………………………………… 76
2-16-1- بستگی شبکه های اجتماعی………………………………………………………………………………………….. 76
2-16-2- ثبات…………………………………………………………………………………………………………………………………. 77
2-16-3- ایدئولوژی………………………………………………………………………………………………………………………… 77
2-16-4- وابستگی افراد به یکدیگر………………………………………………………………………………………………. 77
2-17- سنجش سرمایه اجتماعی………………………………………………………………………… 78
2-17-1- الگوهای اندازه گیری سرمایه اجتماعی…………………………………………………………………………. 78
2-17-2- سطوح تحلیل………………………………………………………………………………………………………………….. 79
2-17-2-1- سطح خرد…………………………………………………………………………………………………………………. 79
2-17-2-2- سطح میانی………………………………………………………………………………………………………………. 80
2-17-2-3- سطح کلان……………………………………………………………………………………………………………….. 80
2-18- ابعاد سرمایه اجتماعی……………………………………………………………………………… 81
2-19- شاخصهای سرمایۀ اجتماعی……………………………………………………………………… 81
2-20- جمع بندی و نتیجه گیری………………………………………………………………………… 85
فصل سوم: بررسی ویژگیها و فرآیند شکلگیری سکونتگاههای غیررسمی در ایران
مقدمه………………………………………………………………………………………………………………… 1
3-1- چگونگی و عوامل موثر بر شکل گیری سکونتگاه های غیررسمی در ایران………. 86
3-2- برنامه ریزی شهری در ایران راهی برای تشدید مشکل سکونتگاه های غیررسمی 91
3-3- عوامل موثر بر شکل گیری متفاوت سکونتگاه های غیررسمی در ایران در مقایسه با سایر کشورها 92
3-4- مروری بر راهکارهای چاره جویی اسکان غیررسمی در ایران…………………………. 93
3-4-1- نگاهی بر سند توانمندسازی سکونتگاه های غیررسمی در ایران………………………………… 93
3-5- نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………. 98
فصل چهارم: ویژگیها و مشخصات عام سکونتگاه غیررسمی شهر ساری
مقدمه……………………………………………………………………………………………………………… 99
4-1- معرفی مورد پژوهی و دلایل انتخاب آن………………………………………………………… 99
4-2- روند تکوین و تکامل محله هدف………………………………………………………………… 100
4-3- ویژگی های محله هدف……………………………………………………………………………. 101
4-3-1- اقتصادی…………………………………………………………………………………………………………………………… 101
4-3-1-1- ساختار اشتغال و گروه های درآمد- هزینه…………………………………………………………………. 101
4-3-1-2- موقعیت مکانی و نوع فعالیت اقتصادی گروه های عمده شغلی…………………………………… 101
4-3-2- فرهنگی…………………………………………………………………………………………………………………………… 103
4-3-2-1- ترکیب اجتماعی………………………………………………………………………………………………………… 103
4-3-2-2- توزیع گروه های اجتماعی بر حسب بافت فرهنگی……………………………………………………. 103
4-3-3- اجتماعی………………………………………………………………………………………………………………………… 104
4-3-3-1- جمعیت……………………………………………………………………………………………………………………… 104
4-3-3-2- بررسی ویژگی خانوار – بعد خانوار…………………………………………………………………………….. 104
4-3-3-3- شناخت جریان های مهاجرتی و منشأ………………………………………………………………………. 104
4-3-4- حقوقی…………………………………………………………………………………………………………………………….. 105
4-3-4-1- انواع مالکیت و نحوه تملک………………………………………………………………………………………… 105
4-3-5- کالبدی……………………………………………………………………………………………………………………………. 105
4-3-5-1- خدمات موجود در محله……………………………………………………………………………………………. 105
4-3-5-2- نظام ساخت و ساز……………………………………………………………………………………………………. 108
4-3-5-3- نظام سازه ابنیه………………………………………………………………………………………………………… 109
4-3-5-4- نظام دفع آب های سطحی…………………………………………………………………………………………. 110
4-3-5-5- انواع استقرار و مکانیابی…………………………………………………………………………………………… 111
4-3-6-مسکن………………………………………………………………………………………………………………………………… 111
4-3-7- بافت سکونتگاه………………………………………………………………………………………………………………… 111
4-3-7-1- موضع شناسی…………………………………………………………………………………………………………… 111
4-3-7-2- ریخت شناسی…………………………………………………………………………………………………………. 112
4-3-7-3- گونه شناسی…………………………………………………………………………………………………………….. 112
4-3-8- ساختار شبکه ارتباطی…………………………………………………………………………………………………… 113
4-3-8-1- نظام دسترسی: بر حسب سلسله مراتب……………………………………………………………………. 113
4-3-8-2- نظام دسترسی: بر حسب عرض…………………………………………………………………………………. 113
4-3-8-3- نظام دسترسی: بر حسب پوشش کف………………………………………………………………………… 114
4-3-8-4- نظام دسترسی: بر حسب شیب…………………………………………………………………………………. 114
فصل پنجم: سنجش و تحلیل میزان سرمایه اجتماعی موجود در سکونتگاه غیررسمی شهر ساری
مقدمه…………………………………………………………………………………………………………….. 116
5-1- سنجش میزان سرمایه اجتماعی………………………………………………………………… 116
5-1-1- روش تدوین پرسشنامه…………………………………………………………………………………………………….. 117
5-1-2- روش تکمیل پرسشنامه………………………………………………………………………………………………….. 119
5-1-3- روش تحلیل پرسشنامه…………………………………………………………………………………………………… 119
یک مطلب دیگر :
5-1-3-1- گروه ها و شبکه ها……………………………………………………………………………………………………… 120
5-1-3-2- اعتماد و همبستگی……………………………………………………………………………………………………. 120
5-1-3-3- تعاون و عمل جمعی…………………………………………………………………………………………………… 122
5-1-3-4- ارتباطات و اطلاعات………………………………………………………………………………………………….. 122
5-1-3-5- همبستگی اجتماعی…………………………………………………………………………………………………. 122
5-1-3-6- اقدامات سیاسی و توانمندسازی………………………………………………………………………………. 123
5-2- جمع بندی و نتیجه گیری………………………………………………………………………… 123
فصل ششم: راهکارها و پیشنهادات
6-1- راهکارها و پیشنهادات……………………………………………………………………………. 125
6-1-1- راهکارها و پیشنهادات در سطح کلان……………………………………………………………………………… 126
6-1-2- راهکارها و پیشنهادات در سطح خرد……………………………………………………………………………… 129
منابع
منابع……………………………………………………………………………………………………………… 131
منابع فارسی:…………………………………………………………………………………………………………………………………… 131
منابع لاتین……………………………………………………………………………………………………………………………………… 135
پیوست شماره یک: پرسشنامه ساکنین
فهرست جداول شماره صفحه
جدول 2-1- ویژگی های بخش رسمی و غیررسمی……………………………………………………………………………………… 9
جدول 2-2- اصطلاحات رایج برای توصیف سکونتگاه های غیررسمی………………………………………………………….. 19
جدول 2-3- معیارهای طبقه بندی سکونتگاه های غیر رسمی……………………………………………………………………. 20
جدول 2-4- عمده ترین طبقه بندی های تحلیل محله های تهیدستان……………………………………………………… 21
جدول2-5- دوره های زمانی و فعالیت های مرتبط بانک جهانی در سکونتگاه های غیررسمی………………………. 29
جدول2-6- دلایل تشکیل اسکان های غیررسمی در کشورهای در حال توسعه……………………………………………. 34
جدول2-7- اجزای پروژه بهسازی و ارتقای محله کم درآمدها……………………………………………………………………… 45
جدول 2-8- عناصر و اجزای بهسازی از نگاه ائتلاف شهرها…………………………………………………………………………. 45
جدول 2-9- شاخص های ظرفیت: عرصه ها و عوامل………………………………………………………………………………….. 56
جدول 2-10- ویژگی های حاکمیت خوب شهری……………………………………………………………………………………… 63
جدول2-11- تعاریف سرمایۀ اجتماعی از دیدگاه اندیشمندان مختلف………………………………………………………….. 69
جدول2-12- چهار نظریۀ اصلی سرمایۀ اجتماعی………………………………………………………………………………………. 76
جدول 2-13- ویژگی های الگوهای اندازه گیری سرمایه اجتماعی………………………………………………………………. 79
جدول2-14- شاخص های سرمایه اجتماعی……………………………………………………………………………………………… 82
جدول2-15- شاخص های سرمایه اجتماعی گروترت (1998)…………………………………………………………………… 82
جدول2-16- سنجه های محوری سرمایه اجتماعی، تعیین کننده ها و پیامدها……………………………………………. 83
جدول2-17- شاخص های سرمایۀ اجتماعی و معنای مفهومی شاخص ها………………………………………………….. 84
جدول 3-1- اهداف، راهبردها، سیاستها و اصول های سند ملی توانمندسازی……………………………………………….. 96
جدول 4-1- سطح خدمات محله هدف با توجه به سرانه پیشنهادی طرح تفصیلی شهر ساری…………………… 106
جدول 5-1- شاخص های سرمایه اجتماعی در سنجش سرمایه اجتماعی در محله هدف…………………………… 118
جدول 5-2- تحلیل پاسخ های شاخص اعتماد و همبستگی…………………………………………………………………….. 121
جدول 5-3- تحلیل میزان اعتماد به افراد مختلف جامعه…………………………………………………………………………… 121
جدول 5-4- تحلیل شاخص همبستگی اجتماعی……………………………………………………………………………………. 122
جدول 5-5- تحلیل تعیین کننده های شاخص اقدامات سیاسی و توانمندسازی……………………………………….. 123
جدول6-1- راهبردها و پیشنهادات تقویت سرمایه اجتماعی در سطح کلان………………………………………………. 127
جدول 6-2- راهبردها و پیشنهادات تقویت سرمایه اجتماعی در سطح خرد………………………………………………. 130
فهرست شکل ها شماره صفحه
شکل 2-1- تاثیر عوامل داخلی و خارجی در پیدایش و توسعه سکونتگاه غیررسمی…………………………………. 16
شکل 2-2- عوامل اصلی در شکل گیری اسکان های غیررسمی در کشورهای در حال توسعه………………….. 22
شکل 2-3- جنبه های مختلف فقر شهری…………………………………………………………………………………………….. 26
شکل 2-4- پیامدهای انباشتی فقر شهری…………………………………………………………………………………………….. 27
شکل 2-5- شکل گیری محله های فقیرنشین و رابطه آن با فقر……………………………………………………………. 27
شکل 2-6- چارچوب نظری توانمندسازی و ارتقای محیطی اسکان غیررسمی…………………………………………. 57
شکل 2-7- عوامل موثر بر تسهیل حاکمیت خوب…………………………………………………………………………………. 60
شکل 2-8- روابط کنشگران شهری……………………………………………………………………………………………………….. 62
شکل 2-9- ویژگی های حکمروایی خوب شهری…………………………………………………………………………………… 64
شکل 2-10- جایگاه سرمایه اجتماعی در توانمندسازی سکونتگاه های غیررسمی…………………………………… 67
شکل 2-11- سطوح تحلیل سرمایه اجتماعی……………………………………………………………………………………….. 80
شکل 3-1- چارچوب نظری سه سطحی در رابطه با شرایط ایران………………………………………………………….. 90
شکل 4-1- موقعیت محله هدف در شهر ساری………………………………………………………………………………….. 100
شکل 4-2- موقعیت محله هدف در ناحیه 3 شهر ساری………………………………………………………………………. 100
شکل 4-5- نوع مصالح بکارگرفته شده در ساخت و سازهای محله هدف………………………………………………. 108
شکل 4-6- بنایی با سازه ناپایدار در انتهای کوی غفاری………………………………………………………………………. 109
شکل 4-7- بنایی با سازه مصالح بنایی در محدوده جنوبی کوی آزادی…………………………………………………. 109
شکل 4-8- سازه ساختمان در لبه شرقی محدوده –حاشیه حریم لوله گاز……………………………………………. 109
شکل 4-9- آبگرفتگی معبر اصلی کوی آزادی و شکل 4-10- آبگرفتگی معبر اصلی کوی غفاری…………… 110
شکل 4-11- نقاط بحرانی دفع آب های سطحی در محله هدف…………………………………………………………… 110
شکل 4-12- نظام آبراهه ها و پیاده راه های بین اراضی کشاورزی قبل از تکوین بافت…………………………… 111
شکل 4-13- مورفولوژی بافت بر حسب نظام راه یابی…………………………………………………………………………. 112
شکل 4-14- نظام گونه شناسی بافت بر حسب دانه بندی قطعات و نظام توده و فضا……………………………. 113
شکل 4-15- سلسله مراتب نظام دسترسی در وضع موجود………………………………………………………………….. 113
شکل 4-16- عرض معابر موجود در محله هدف…………………………………………………………………………………… 114
شکل 4-17- پوشش کف معابر در وضع موجود در محله هدف……………………………………………………………… 114
شکل5-1- پیوند میان مدل اعتماد و مدل پیوستگی پاکستون در سنجش سرمایه اجتماعی…………………… 117