5- مفاهیم تحقیق……………………………… 5

6- پیشینه موضوع تحقیق………………………… 6

7- بیان نوع روش تحقیق………………………… 7

فصل دوم: سیمای مناظره در اسلام…………………. 8

مفهوم‌شناسی مناظره، مجادله، محاجه، منازعه……….. 9

1- مناظره…………………………………… 9

الف: معنای لغوی……………………………… 9

ب: معنای اصطلاحی……………………………… 9

2- مجادله…………………………………… 10

الف: معنای لغوی…………………………….. 10

ب: معنای اصطلاحی…………………………….. 10

3- محاجه……………………………………. 12

4- منازعه…………………………………… 12

پیشینه، جایگاه و اهمیت مناظره………………… 13

1- حجت‌های مناظره‌گونه در كلام خداوند…………….. 14

الف: گفت‌وگوی با منكران توحید…………………. 14

ب: گفت‌وگوی با كسانی كه فرشتگان را دختران خدا می‌دانستند   15

ج: گفت‌وگوی با منكران معاد……………………. 16

د: گفت‌وگوی با منكران قرآن……………………. 17

ه: گفت‌وگوی خداوند با ابلیس…………………… 18

2- حجت‌های مناظره در سخن پیامبران………………. 20

الف: مناظره حضرت نوح 7 با قوم خویش…………….. 20

ب: مناظره حضرت ابراهیم 7 با اشخاص و اقوام مختلف…. 22

– مناظره با آذر…………………………….. 22

– مناظره با بت‌پرستان………………………… 23

– مناظره با ستاره‌پرستان……………………… 26

– مناظره در فضای بتكده………………………. 27

– مناظره با نمرود…………………………… 30

ج: مناظره حضرت موسی 7 با فرعون………………… 31

مبانی مناظره از دیدگاه منطق………………….. 36

شرایط و لوازم مناظره از دیدگاه قرآن كریم………. 37

1- حفظ كرامت انسان…………………………… 37

2- فطری بودن جدل و گفت‌وگو در قرآن……………… 38

3- دعوت به تفكر و تعقل……………………….. 39

4- تأكید بر اختیار انسان……………………… 39

5- امر به مشورت و تضارب آراء………………….. 40

آداب و اخلاق مناظره از منظر قرآن كریم………….. 41

1- گوش دادن به سخنان مخاطب……………………. 41

2- شناخت نقاط مشترك………………………….. 42

3- خوش‌خویی………………………………….. 43

4- توانایی مناظره‌كننده……………………….. 43

5- اهانت حریف را تحمل نماییم………………….. 45

6- برای حریف آن پسندیم كه برای خود می‌پسندیم…….. 46

فصل سوم: اصول مناظره………………………… 49

اصول مناظره از دیدگاه منطق…………………… 50

اصول چهارگانه مناظره در علم منطق……………… 50

اصول مناظره از دیدگاه قرآن كریم………………. 55

1- مناظره استوار بر علم و منطق………………… 55

2- برهان‌طلبی………………………………… 57

3- جدال احسن………………………………… 58

4- احترام به ادیان الهی………………………. 63

5- حق‌جویی…………………………………… 64

6- تنوع‌پذیری در مناظره ………………………. 66

اصول مناظره‌های رسول اكرم 6……………………. 68

1- آگاهی و علم………………………………. 68

2- برهان‌طلبی………………………………… 74

3- جدال احسن………………………………… 76

4- احترام به ادیان الهی………………………. 78

5- حق‌جویی…………………………………… 80

6- تنوع‌پذیری در مناظره……………………….. 83

فصل چهارم: روش و شیوه‌های مناظره‌های رسول اكرم 6….. 85

تحلیل روش و شیوه‌های مناظره‌های رسول اكرم6……….. 86

1- امهال یا مجال حرف زدن به مخاطب……………… 87

2- استفاده از روش‌های عقلی و منطقی در گفت‌وگو…….. 88

3- الزام طرف مناظره با استفاده از اعتقادات وی…… 89

4- عدم سوء استفاده از جهل مخاطب……………….. 90

یک مطلب دیگر :

5- بهره‌گیری از اعجاز یا تصرف در امور طبیعی……… 92

6- بهره‌گیری از تمثیل و تشبیه در مناظره‌ها……….. 94

7- مطابقت سخن با مقتضای حال طرف مناظره…………. 97

8- بهره بردن از پیش‌گویی یا علم لدنی……………. 98

9- عدم احتجاج به باطل………………………… 99

10- خلق تكریم و احترام به طرف مناظره………….. 100

11- معرفی دقیق خداوند متعال در مناظره…………. 101

12- ترسیم چهره صحیح از خود…………………… 103

13- تكیه بر اصول مشترك بین ادیان……………… 106

14- موعظه در حین مناظره……………………… 106

15- بهره‌گیری از وحی در مناظره………………… 107

16-  بهره گیری از مباهله در مناظره……………. 109

17- استفاده از استدلال جدلی در مناظره………….. 110

ابعاد و موضوع‌های مناظره‌های رسول اكرم6 ………… 113

مناظره‌های پیامبر اكرم 6در قرآن كریم…………… 113

1- مناظره با مشركین…………………………. 113

الف: نفی شرك و بت‌پرستی………………………. 113

ب: معرفی الله به عنوان مبدأ و معاد آفرینش………… 114

ج: نفی ولایت و سرپرستی غیر خدا………………… 115

د: امكان مبعوث شدن مردگان……………………. 116

هـ: عدم رضایت حضرت مسیح به پرستش وی…………… 117

و: لزوم پی جویی دین بر اساس لزوم دفع ضرر احتمالی.. 118

2- مجادله با اهل كتاب……………………….. 119

الف: تعیین پیامبران از سوی خداوند…………….. 119

ب: نفی انحصار بهره‌مندی یهود و نصاری از نعمت‌های بهشتی 119

ج: نفی پیمان عدم خلود در آتش با یهود از جانب خداوند 120

د: نزول كتاب بر فردی از نوع بشر………………. 121

هـ: لزوم پیروی همگان از آیین توحید ابراهیم7 …… 121

و: نفی منزلت ویژه یهود و نصارا نزد خداوند……… 122

ز: عیسی7 پیامبری همانند دیگر پیامبران…………. 123

مناظره‌های پیامبر اكرم6 در روایات……………… 124

1- اثبات وحدانیت پروردگار عالم……………….. 124

2- عبادت مخصوص خداوند یگانه (توحید عبادی)……… 126

3- اثبات نبوت رسول اكرم6 ……………………. 126

4- مناظره با یهودیان در جواز نسخ شرایع و تغییر قبله 129

5- جبرئیل عامل به امر خداست………………….. 130

6- برتری رسول اكرم6 بر سایر انبیاء الهی……….. 132

فصل پنجم: نتیجه‌گیری و پیشنهادهای علمی و كاربردی… 135

1- نتیجه‌گیری فصول…………………………… 136

2- نتیجه‌گیری نهایی………………………….. 137

پیشنهادها………………………………….. 138

پیشنهادهای علمی…………………………….. 138

پیشنهادهای كاربردی………………………….. 138

منابع……………………………………… 140

«ادْعُ إِلَىٰ سَبِیلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ…»

مقدمه

یكی از ابزار نیرومند برای دفاع از آموزه‌های اسلامی و اثبات حقانیت آنها، مناظره است. از آنجایی كه مهمترین اعجاز پیامبر اكرم6 یعنی قرآن كریم از سنخ كلام است، اهمیت گفت­وگو از نظر اسلام مشخص می‌شود. خدای متعال امر دعوت را بر حكمت، وعظ نیكو، و جدال احسن استوار ساخته است و می‌فرماید: «ادْعُ إِلَىٰ سَبِیلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ…»[1] سنت و سیره عملی پیامبر اسلام 6 و پیشوایان دینی هم بر این منوال بوده است. پیامبر اكرم 6 سالها تبلیغ آیین تازه را بر پایه اخلاق نیكو، وعظ حسن و مجادله احسن پیش برد.

قرآن كریم به برخی مناظره‌ها یا گفت وگوی پیامبران با مشركان و یا سران ادیان اشاره كرده است و بسیاری از انسانهایی كه به دین الهی گرویده‌اند، تسلیم گفت وگو و منطق صحیح انبیاء الهی بوده‌اند.

امامان نیز به تأسی به سیره پیامبر اكرم 6 بدین روش عمل می‌كردند. احتجاجات امیرالمؤمنین علی 7 در شرایط مختلف، امام صادق 7 و شاگردان وی، امام رضا 7، و سایر ائمه كه در كتب دینی ثبت شده است،[2] نشان می‌دهد كه مناظره به عنوان یك سنت و فرهنگ، از جایگاه ممتازی در شیوه دعوت به اسلام برخوردار است.

علماء اسلام نیز در طول تاریخ از این روش دعوت، بسیار بهره برده‌اند. افرادی مانند شیخ صدوق، شیخ مفید، علامه حلی مناظرهای متعددی با دیگراندیشان داشته‌اند.[3]