4-اهداف تحقیق…………………………………………………………………………………………………………… 6

5-سئوالات تحقیق ……………………………………………………………………………………………………….. 6

6-فرضیات تحقیق………………………………………………………………………………………………………… 6

7-بیان فرضیات اصلی و فرعی تحقیق ………………………………………………………………………………… 6

8-پیشینه تحقیق……………………………………………………………………………………………………………. 7

9-مفهوم شناسی واژه های تحقیق………………………………………………………………………………………. 8

10-محدودیتهای تحقیق…………………………………………………………………………………………………. 9

11-روش تحقیق………………………………………………………………………………………………………….. 9

12-سازماندهی تحقیق…………………………………………………………………………………………………… 9

1-1-تعاریف لغوی واصطلاحی………………………………………………………………………………………… 9

1-2-تعریف طب ………………………………………………………………………………………………………… 9

1-3-امور طبیعیه………………………………………………………………………………………………………….. 10

1-4-تعریف طبیعت……………………………………………………………………………………………………… 11

1-5-ارکان(عناصر………………………………………………………………………………………………………. 11

1-6-تعریف مزاج……………………………………………………………………………………………………….. 12

1-7-مزاج حالات آن…………………………………………………………………………………………………… 15

1-8-اخلاط………………………………………………………………………………………………………………. 15

1-9-چگونگی تشکیل اخلاط………………………………………………………………………………………… 17

1-10-سردی و گرمی و مضرات آن………………………………………………………………………………… 18

1-11-علل چهارگانه اخلاط………………………………………………………………………………………….. 21

عنوان                                                                                                                           صفحه

1-12-پیدایش فرضیه اخلاط چهارگانه…………………………………………………………………………….. 21

1-13-تعریف اعضاء……………………………………………………………………………………………………. 22

1-14-ارواح……………………………………………………………………………………………………………… 22

1-15-قوا…………………………………………………………………………………………………………………. 22

1-16-افعال ……………………………………………………………………………………………………………… 23

1-17-معرفی منابع………………………………………………………………………………………………………. 23

فصل دوم:تاریخ طب مزاجی

2-1-طب مزاجی از منظر تاریخ………………………………………………………………………………………. 30

2-2-طبایع چهار گانه در مکتبهای مختلف…………………………………………………………………………. 31

2-2-1- مکتب یونان  …………………………………………………………………………………………………. 31

2-2-2-بقراط……………………………………………………………………………………………………………. 31

2-2-3-جالینوس………………………………………………………………………………………………………… 32

2-2-4-مکتب طبی مصر………………………………………………………………………………………………. 32

2-2-5-مکتب طبی چین………………………………………………………………………………………………. 32

2-2-6-مکتب طبی هند………………………………………………………………………………………………… 33

2-2-7مکتب طب سنتی ایران…………………………………………………………………………………………. 34

2-3-مخالفین نظریه طبایع چهارگانه…………………………………………………………………………………. 35

2-4-طب مزاجی در سیستم نظام هستی……………………………………………………………………………… 37

فصل سوم:انواع مزاج

3 -1-. نمودار مزاجها و سیستم نظام هستی…………………………………………………………………………. 39

4-1- تغییرات مزاج با فصل هستی……………………………………………………………………………………. 41

3-2-بیماری در فصول مختلف………………………………………………………………………………………… 42

3-3-1-بیماریهای فصل بهار………………………………………………………………………………………….. 42

3-3-2-بیماریهای فصل تابستان………………………………………………………………………………………. 43

3-3-3-بیماریهای فصل پاییز ………………………………………………………………………………………… 43

عنوان                                                                                                                           صفحه

3-3-4-بیماریهای فصل زمستان………………………………………………………………………………………. 44

3-4-درمان مزاج بافصول………………………………………………………………………………………………. 44

3-5-نقش طبایع چهارگانه در روح وروان………………………………………………………………………….. 45

3-6-مزاج رفتار………………………………………………………………………………………………………….. 49

3-7-تشخیص طبایع چهارگانه………………………………………………………………………………………… 50

3-8-تفاوت مزاج مردان و زنان……………………………………………………………………………………….. 52

3-9-مزاج در ازدواج                                                                …………………………………………… 53

3-10-مزاج اندام ……………………………………………………………………………………………………….. 53

3-11-مزاج رنگ ها……………………………………………………………………………………………………. 54

3-12-مزاج مکان ومکان هر یک از مزاجها……………………………………………………………………….. 56

3-13-نقش طبیعت های چهارگانه بر خواب وبیداری…………………………………………………………… 62

3-14-ارتباط طبایع چهار گانه با گرمابه های سنتی …………………………………………………………….. 58

3-15-مزاج لباس……………………………………………………………………………………………………….. 61

3-16- رکن پنجم طبیعت……………………………………………………………………………………………… 61

3-17- نقش مزاجها در عبادت………………………………………………………………………………………. 62

3-18- سلامت معنوی و مزاج…………………………………………………………………………………………. 62

فصل چهارم:مزاج در آیات و روایات

4-1-آیات و روایات……………………………………………………………………………………………………. 64

4-2-طب اسلامی بالاترین مکتب طبی………………………………………………………………………………. 64

4-3-طبایع چهارگانه در نهج البلاغه…………………………………………………………………………………. 68

4-4-طبایع چهارگانه ازذیدگاه دیگر معصومین……………………………………………………………………. 73

4-5-تغذیه فصول در روایات………………………………………………………………………………………….. 76

4-6-غذا ومزاج………………………………………………………………………………………………………….. 79

4-7-مزاج سن در روایات……………………………………………………………………………………………… 80

4-8-درمان مزاجها در روایات………………………………………………………………………………………… 80

 

4-4-1درمان غلبه بلغم………………………………………………………………………………………………….. 82

عنوان                                                                                                                           صفحه

4-4-2-درمان غلبه دم………………………………………………………………………………………………….. 87

4-4-3-درمان غلبه سودا………………………………………………………………………………………………. 88.

4-4-4-درمان غلبه صفرا………………………………………………………………………………………………. 90

فصل پنجم:درمان و مزاج

5-1- مزاج داروها……………………………………………………………………………………………………….. 93

5-5-1- خوراكى‏هاى گرم وسرد ،خشک ومرطوب ……………………………………………………………. 94

5-5-2- علامات مزاج ………………………………………………………………………………………………… 95

5-5-3- علامت غلبه بلغم…………………………………………………………………………………………….. 95

5-5-4- علامت غلبه صفرا…………………………………………………………………………………………….. 95

5-2- علامت غلبه سودا………………………………………………………………………………………………… 96

5-3- علامت غلبه خون…………………………………………………………………………………………………. 96

5-5- درمان غلبه مزاج………………………………………………………………………………………………….. 96

5-5-1- درمان غلبه دم…………………………………………………………………………………………………. 98

5-5-2- درمان غلبه صفرا…………………………………………………………………………………………….. 98

5-5-3- در مان غلبه سودا……………………………………………………………………………………………… 99

5-5-4- در مان غلبه بلغم ……………………………………………………………………………………………. 100

5-6-مزاج تابع آب و هوا است………………………………………………………………………………………. 102

5-7-مزاج وغذا…………………………………………………………………………………………………………. 102

نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………………………….. 104

 

مقدمه

 

مکتب طب سنتی ایران بر پایه طب مزاجی است. به این صورت که  اصول تشخیص و درمان بیماریها بر پایه شناخت ارکان و عناصرچهارگانه:آب،باد،خاک وآتش که اصل همه موجودات از آن است و اخلاط چهارگانه ؛خون،بلغم،سوداوصفرااست. اگر چیزی مایه آتش در آن زیاد باشد گرم و خشک می گویند، چیزی که مایه هوا در آن بیشتر باشد گرم وتر می گویند، چیزی را که مایه آب در آن بیشتر باشد  سردو تر می گویندو چیزی را که مایه خاک در آن بیشتر باشد سرد و خشک می گویند.و این چهار مایه ضد یکدیگرند، یعنی دشمن یکدیگر و با یکدیگر ناسازگارند.

در قران به مزاج کافور که نشانه سردی است و مزاج زنجبیل که نشانه گرمی است اشاره شده است . امام علی علیه السلام در نهج البلاغه در جاهای مختلف به موضوع

یک مطلب دیگر :

اختصاصی سایت ما از شانگهای؛ اولین تجربه رانندگی با چری تیگو ۷

 مزاجها اشاره کرده است .ایشان در خطبه اول نهج البلاغه در مورد آفرینش آسمان وزمین وانسان  بحث کرده و از عناصر چهارگانه در آفرینش وهستی سخن می گوید. در جایی دیگراز بادوخاک وآب سخن می گویند که هستی از اینها جلوه گر شده است . وهمچنین به بیان تفاوت در انسان ها که ریشه آن در عناصر اولیه سرشت انسانهاست پرداخته اند. در احادیث و روایات ائمه معصومین علیهم السلام نیزبه موضوع مزاج و طبع اشارات زیادی شده و به خوبی آن را تبیین کرده است.

طب مزاج، یکی از شاخه های بسیار مهم در طب قدیم به حساب می آمد و در میان تقریباً تمام مکاتب طبی بخشی شاخص محسوب می شد .اساساًپایه طب ایرانی بر اخلاط بوده ،به این صورت که اطباءبا توجه به طبع و مزاج افراد مواد غذایی مجاز و غیر مجاز را به افراد معرفی می کردند . افراد هم از همان کودکی به مزاج خود آگاه بودندوتغذیه خود را بر آن اساس تنظیم می کردند . رازی از بزرگترین اطبای ایرانی ، در کنار کتابهای پزشکی خود ،کتابی در مورد” منافع الاغذیه و مضارها “داردو در آن تاکید می کند، پزشک تا جایی که می تواند از غذا استفاده کند، نباید سراغ دارو برود .[1]در طب قدیم ایرانی هم به همین گونه بوده .ودر مان بسیاری از بیماریها با توصیه های اخلاطی و اینکه چه غذایی برای چه طبعی مناسب است معالجه می شد.

پزشکان قدیم ایران ،به سردی، گرمی، رطوبت و خشکی عقیده زیادی داشتند، تاحدی که سرمنشاء تمام امراض را طبایع چهارگانه تصور می کردند و برای هرخوراکی یک یا دو طبیعت قائل بودند.ولی طب جدید روی این افکار، خط بطلان کشیده و تمام این عقاید و تجربیات را پوچ و واهی میداند. طب جدید می گوید هر بیماری علتی دارد و به گرمی و سردی و رطوبت مربوط نیست.بلکه برخی از ناخوشیها به وسیله ی سرایت میکرب ایجاد می شوند، دسته ای به ویروسها مربوطند، پاره ای از بیماریها نتیجه سوء تغذیه و مسمومیّت غذائی است. دسته ای هم به کم و زیادبودن ترشحات غدد درون ریز و برون ریز بستگی دارند.

در طب اسلامی همه موجودات عالم اعم از زمین و زمان(فصول و ایام)،گیاهان ،حیوانات و حتی بدن انسانها ، طبع دارند و با بدن انسان رابطه ای تنگاتنگ و هماهنگ دارند و اگر ما طبع خویش را بشناسیم می توانیم با طبیعت هماهنگ شده ، می دانیم که چه بخوریم ، چه بپوشیم و چه بگوییم تا بتوانیم به سمت تعالی پیش رفته و به آن هدف متعالی ترسیم شده برای این عالم ماده دست یابیم ، لذا پایه و اساس تمامی علوم طبیعی اعم از زیست شناسی و طب اسلامی و نیز حتی علوم الهی و خداشناسی ؛ شناخت خود ، شناخت بدن و نیز شناخت طبع و مزاج انسانی است.

در نظر ابن سینا ،تمام جهان مظهر یک اصل کلی حیات است که به وسیله صور، فعل خود را انجام می دهد. در طب جدید، صور اشیا منشأ حیات است در حالی که به نظر بوعلی این صور، ثمره حیات است.
حیات، تمام عالم را فرا گرفته و این حیات از خالق عالم که مبدء همه نیکیهاست سرچشمه می گیرد. این اصل حیات نه تنها در انسان و حیوانات و نباتات تجلی کرده است بلکه تمام موجودات را سوای عناصر اربعه در دامن خود فرا گرفته است. فقط چهار عنصر، فاقد حیات است و حجم آنها مخصوصاً در مقایسه با افلاک به نظر بوعلی ناچیزاست.. [2]

علاوه بر بدن انسان که دارای طبع گرم ویا سرداست ،بعضی از بیماری ها نیز طبع سرد دارند و بعضی طبع گرم و برای اینکه انسان ممکن است بیماریهای گونا گون در بدنش داشته باشد،هر کدام بر طبع غالب مریض از نظر سردی و گرمی تاثیراتی را می گذارند.برای مثال بیماری آرتروز، طبع سرد دارد و بیماری قند خون، طبع گرم داردو انسان به هرکدام دچار شود،همان طبع در بدنش غلبه پیدامی کند.فصل ها نیز باعث تغییر در مزاج انسان می شود،همچنین خواب و بیداری و نوع حمام که چگونگی و مقدار آن در تغییر مزاج موثر است.

. در این پایان نامه سعی شده تا به روش توصیفی -تحلیلی ، به موضوع مزاجها با توجه به آموزه های اهل بیت علیه السلام در رابطه با این موضوع بپردازیم . این تحقیق که در پنج فصل تالیف شده است در فصل اول به تعاریف و کلیات پرداخته شده است به این صورت که ابتدا علم طب را بررسی کرده و به تعاریف عناصر ،اخلاط ومزاجها پرداخته است .فصل دوم، تاریخ طب مزاجی وتعریف مکاتب مختلف طبی وطب مزاجی را در سیستم نظام هستی تبیین می نماید.در فصل سوم انواع مزاج شرح داده شده از جمله بیماری در فصول مختلف ونقش مزاج در روح وروان ،خواب وبیداری ،حمام ومزاج اندام ،مزاج رنگها ودرپایان سلامت معنوی و مزاج شرح داده شده است.در فصل چهارم که مهمترین بخش است به بیان مزاج ها در آیات و روایات از جمله نهج البلاغه،علت بیماری و درمان آن پرداخته شده و در فصل پنجم غلبه هر یک از مزاجها ودرمان آنها را مشخص کرده است.

فصل اول

کلیات وتعاریف

 

1-اهمیت وضرورت تحقیق

پیشرفت جوامع بشری در تمام ابعاد، مخصوصا علم طب ومشکلات رو درروی آن وعملکرد پزشکان امروزی در درمان بیماریها از سوی دیگر،افزایش چشمگیر تقاضاهای جمعی و فردی برای رسیدن به  سلامت جسمی و معنوی گویای این مطلب هست که امروزه با توجه به افزایش بیماریها به طور اصولی پاسخی داده نمی شود و باعث انواع بیماریهای جسمی و روحی می شود.در این پایان نامه این موضوع  بیان می شود که با توجه به گرایش جامعه به طب سنتی مشخص می شود که این نوع طب (طب مزاجی)مورد توجه اهل بیت (ع)بوده .و این طب جز در مواردی جزئی با روایات تطابق دارد.

2-بیان مسئله

تاریخ علم پزشکی بیانگر تعالیم و مبانی گوناگون در آموزش و ترویج علم طب است، از آن جمله ساحران وکاهنان که بوسیله آنهامعالجه صورت می گرفت .طب سنتی ایران که از مکاتب پزشکی ایران باستان ،اسکندریه ،یونان، وهند نشات گرفته است و زمانی در جندی شاپورعلم روز پزشکی را، به جهان ارائه می داد،در قرن دوم هجری پایه گذارطب اسلامی گردید.شیوه بزرگان طب ایرانی از جمله رازی و ابن سینا در علم دارو شناسی ، شناخت گیاهان دارویی و مواد زیستی ،در محدوده وسیعی از گیتی ، یعنی از هندوستان تا اسپانیای آن روز ، بررسی خواص مفردات و مرکبات و تعریف طبایع آنها بودبنابراین ، صفات گرم و خشک ، گرم و تر ، سرد و تر و سرد و خشک ، همانگونه که برای اشیاء تعریف می شد برای انسان ، گیاهان دارویی و مواد زیستی در نظر گرفته شد که در غالب طب مزاجی بیان شده است و برپایه مزاجهای اربعه تعیین شده است ، که ریشه بیماریها و درمان آن در غلبه ویا تعدیل این چهار مزاج نهفته است. ائمه اطهار نیز سلامت انسان را در این چهار مزاج و تعدیل آن معرفی کرده است. امام علی علیه السلام در خطبه اول نهج البلاغه به چهار عنصر در طبیعت اشاره می کنندکه کل هستی از چهار عنصر بوجود آمده است .و در رساله ذهبیه امام رضا علیه السلام این  مو ضوع را شرح داده .و مزاجها را به مزاج سن ،جنس،و مزاج اندام تقسیم کرده اند. با توجه به اهمیت بحث، این پایان نامه در صدد است،که این موضوع را در تاریخ طب با توجه به آموزه های ائمه اطهار انطباق دهد.

 

3-اهداف تحقیق

1-شناخت طب مزاجی در مکاتب مختلف.

2-بررسی طب مزاجی باتوجه به آیات و روایات.

3-بررسی وشناخت طبایع چهارگانه در شرایط مختلف.

4-نقش طبایع چهارگانه درشناخت نظام سیستمی هستی .

4-سئوالات تحقیق

آیاطب النبی منطبق با  مزاجهای اربعه بوده است؟

آیادر رساله ذهبیه امام رضا علیه السلام ونهج البلاغه مزاجهای اربعه را با طب قدیم بیان کرده اند ؟

5–فرضیات تحقیق