جدول (3-8) میانگین ماهانه ی نم نسبی ایستگاه سنندج………………………………………………………………………………..16

جدول (1-3) مشخصات کدهای تگرگ…………………………………………………………………………………………………… 35

   جدول( 1 – 5 ) مطالعات محققین خارج از کشور در زمینه تحلیل سینوپتیکی تگرگ………………………………………… 80

  جدول( 2 – 5 )،مطالعات محققین داخل کشور در زمینه­ تحلیل سینوپتیکی تگرگ…………………………………………..81

فصل اول

مقدمه

• بیان مسأله

مخاطرات طبیعی جزو ویژگی های طبیعت است و هیچ چیز طبیعت بد نیست بلکه  این حوادث زمانی زیانبار خواهند بود که انسان با راههای مقابله با آن آشنا نباشد ، گاهی انواع مخاطرات طبیعی را تا 40 مورد ذکر می کنند که بسیاری از آن ها در ایران نیز اتفاق می افتد(سیاوش شایان و دیگران ،75،1389).مخاطرات را می­توان بر پایه شدت رخداد و منشأ آنها، به دو گروه عمده تقسیم کرد. مخاطرات بر اساس سرعت رخداد، به دو بخش مخاطرات ناگهانی و تدریجی تفکیک می­شوند. زلزله،سیل، زمین لغزش، بهمن، تگرگ و غیره از مخاطرات ناگهانی محسوب می­شوند و خشکسالی، فرسایش، گرم شدن جهانی و غیره از مخاطرات تدریجی به شمار می­آیند (اوزی ترجمه شده به وسیله ظاهری، 1390: 6) (به نقل از خوش اخلاق و همکاران، 1391، 56 ). در مخاطرات تدریجی به دلیل رخداد آرام این پدیده با اتخاذ تدابیر حفاظتی و پیشگیرانه، می­توان خسارت­ها و تلفات وارده را کاهش داد. در حالی که حوادث ناگهانی زمانی که شروع شوند فرصتی برای چاره­اندیشی و مقابله با آن وجود ندارد. بنابراین باید با آگاهی از عوامل به وجودآورنده­ی این حوادث، توان پیش­آگاهی از رخداد آنها را جهت کاهش خسارت و تلفات به دست آورد.

یکی از انواع مخاطرات ناگهانی، مخاطرات اقلیمی است که برای جوامع انسانی خساراتی را به بار می آورند.ازجملۀ این مخاطرات، پدیدۀ تگرگ است که در مقیاس خرد موجب تلفات مالی و جانی می شود. تگرگ یکی از پدیده­های جوی مخرب است که باعث خسارات بسیار در بخش­های مختلف همچون کشاورزی می­شود. بارش تگرگ معمولا از ابرهای کومولونیمبوس انجام می­گیرد. غالبا به شکل رگبار و عموما همراه با رعد و برق، به ویژه در فصل بهار رخ می­دهد. این نوع بارش­ها از ناپایداری همرفتی حاصل می­شود که در این حالت توده­ی هوا،باید در یک سطح معین، گرم­تر از هوای مجاور خود شود. گرم شدن توده­ی هوا نسبت به محیط اطراف آن، در نزدیکی سطح زمین به دو روش رخ می­دهد. اول اینکه ممکن است یک قسمت از زمین در منطقه­ای وسیع، انرژی تابشی بیشتری نسبت به اطراف کسب کند و به تدریج تا آنجایی گرم شود که گرمای آن، قسمت زیرین توده هوای بالایش را گرم­تر از هوای مجاور خود کند و هوا را ناپایدار گرداند. دوم اینکه توده­ی هوا در مسیر حرکت خود از مناطق گرم عبور کند. گرمای چنین مناطقی از طریق رسانش به هوای گذرنده منتقل می­شود و قسمت زیرین آن را گرم­تر از قسمت­های بالایی­اش می­کند(علیجانی، 1384، 242). رخداد این بارش­ها در فصل بهار و اوایل تابستان همراه با رعد و برق، باد شدید و رخداد سیل سبب آسیب به محصولات کشاورزی( به ویژه درختانی که در این فصل دارای شکوفه­اند)، شده و خسارات فراوانی را به بار می­آورد.تگرگ به عناصر جوی و عوامل جغرافیایی محل وابسته است؛ هر زمان که شرایط جوی و فرایندهای فیزیکی مناسب با موقعیت جغرافیایی محل ترکیب شوند، باعث رخداد و تشدید این پدیده می گردد.

تگرگ از دانه یا تکه های یخ به قطر 5 – 50 میلی متر ( و گاهی بیشتر) تشکیل شده است.رشد شدید تگرگ ، حاصل حرکات عمودی شدید و مکرر هوا در درون ابرهای کومولونیمبوس است و این امر باعث می شود که نطفه های تگرگ قطرات آب را به دفعات به دور خود جذب کنند و سبب انجماد آنها شوند؛ از این رو ساختار تگرگ از لایه

 های شفاف ، نیمه شفاف ، کدر تا شیری رنگ، شبیه به برف ایجاد می شود.تگرگ غالبا به شکل رگبار ، به طور محدود و همراه با رعد و برق ، به ویژه در بهار ، می بارد.(علیجانی و کاویانی، 1383 : 264 ).

1-2- اهمیت موضوع

تگرگ از لحاظ تغذیه منابع آب زیرزمینی مفید می­باشد اما برای جوامع انسانی زیانهای ناشی از آن به مراتب بیشتر از فواید آن است. بر اساس گزارش فائو از بین 40 نوع بلایای طبیعی ثبت شده در جهان 31 نوع آن در ایران رخ می‌دهد و ایران جزو 10 کشور اول بلاخیز دنیا محسوب می‌شود  (منتشر شده توسط گروه خبری فارمنا در تاریخ ۱۳۹۰ یکشنبه ۲۵ دی ).زیان­های ناشی از تگرگ، بیشتر در بخش کشاورزی و در اثر صدمه دیدن محصولات کشاورزی هنگام رشد و جوانه زدن تأثیرگذار بوده، هرچند که در دیگر بخش ها نظیر ساختمان های مسکونی تلفات حیوانات کوچک و بزرگ، همچنین در پرواز هواپیما و صدمه دیدن اجزای آن اختلال ایجاد می کند. همچنین نقش موثری را در ایجاد سیلاب­های ناگهانی داشته و هر ساله خسارات قابل توجهی را در بعضی از مناطق از جمله شهرستان سنندج  به بار آورده چنانکه کشاورزان به بیمه کردن محصولات خود در برابر این پدیده می پردازند و دولت در قبال خسارتی که به این بخش از فعالیت وارد آمده است هزینه های زیادی را متحمل می شود. مدیر گروه خدمات بیمه ای بانک کشاورزی کردستان  تعداد بیمه گذاران سال 1393را 91 هزار و 665 نفر ذکر کرد و افزود: از این تعداد کشاورز بیش از 87 میلیارد و 652 میلیون ریال بابت حق بیمه محصولات کشاورزی در برابر بلایای طبیعی از جمله بارش تگرگ  دریافت کردیم (خبر گذاری مهر ،کد خبر :1524843330248768086 تاریخ :دوشنبه 19 خرداد 1393 ساعت 15:03).

بنابر اظهار مدیر جهاد کشاورزی شهرستان سنندج  11 هزار هکتار باغ در سطح شهرستان سنندج وجود دارد  در ابتدای فروردین ماه سال 1393 سرمازدگی و بارش تگرگ 95 میلیارد تومان خسارت به باغات شهرستان سنندج وارد کرده است . وی گفت: بر اثر سرمازدگی و بارش تگرگ  در  اوایل فروردین ماه همان سال 100 درصد باغات گردو و 95 درصد درختان هسته‌دار دچار سرمازدگی شدند و به طور کامل از بین رفتند. مدیر جهاد کشاورزی شهرستان سنندج به اجرای طرح سرشاخه کاری درختان خشکیده در سطح باغات اشاره و خاطر نشان کرد: باید در بخش کشاورزی برای مقاوم سازی درختان در مقابل پدیده سرمازدگی و تگرگ  به سمت اصلاح ارقام و ارقام پیوندی مقاوم پیش رویم. (خبر گزاری تسنیم سه شنبه 25 آذر 1393 ساعت 56، 15. )

از دیرباز تاکنون در سراسر دنیا تلاشهای زیادی برای مقابله با این پدیده انجام شده است که مقابلۀ موثر با آن نیازمند مطالعه و شناخت مراکز رخداد تگرگ و عوامل به وجود آورنده و شرایط تکوین آن و تأثیر آنها در مقیاس های زمانی و مکانی معین است.

1-3- علت انتخاب و سوال تحقیق

شهرستان سنندج  یکی از مناطقی است که همه ساله در فصل بهار بارش تگرگ در آن رخ داده و صدمات زیادی را بخصوص در بخش کشاورزی به بار می آورد. در طول تاریخ  کشاورزان زیادی به دلیل خسارت های حاصله از وقوع بلایای طبیعی در کردستان  هم چون خشکسالی، سیل و تگرگ ،سرما،طوفان و غیره شغل خود را رها کرده و به شهرها مهاجرت کرده اند.هدف این پژوهش بررسی و تحلیل همدیدی در دوره­ی 1992 تا 2013 در شهرستان سنندج به منظور کاهش اثرات مخرب تگرگ بعنوان یکی از این پدیده بر بخش کشاورزی است و از این رو ضرورت مطالعۀ بیشتر آن احساس می شود.

سیستم ها و توده های هوایی که باعث رخداد تگرگ در این منطقه می شوند کدامند و منشأ آنها از چه مناطقی می باشد؟

برای پاسخ به این سوال، بررسی سینوپتیکی ترازهای مختلف جو، بررسی و تحلیل خواهد شد و در این راستا مشخص کردن روزهای تگرگ در  ایستگاه  سینوپتیک سنندج، تهیۀ نقشه های ترازهای مختلف جو و تحلیل آنها در جهت شناسایی سیستم ها و توده های هوایی که باعث رخداد پدیدۀ تگرگ در این منطقه می شوند، انجام خواهند شد.

1-4- کلیات منطقه

1-4-1- مشخصات کلی شهرستان سنندج

یک مطلب دیگر :

این شهرستان در­غرب کشور واقع شده که جزء استان کردستان و در بخش جنوبی آن قرار دارد و بین طول جغرافیایی 45 درجه و 30 دقیقه تا 47درجه و 30 دقیقه طول  شرقی، عرض جغرافیایی 34درجه  تا 35 درجه شمالی قرار گرفته است ، جمعیت این شهرستان در سال 1390، ۳۷۳،۹۸۷ نفر بوده است . شهرستان سنندج با وسعت 5023كیلومترمربع، 2/17 درصد از خاک استان را به خود اختصاص داده است .طیف ارتفاعی این شهرستان از 1192 مترتا بیش از 2931 متر از سطح دریا بوده  بر اساس مطالعات ارزیابی و منابع اراضی از سطح شهرستان 57/41 درصد اراضی كوهستانی، 16/24 درصد تپه­ها و 28/34 درصد بقیه را اراضی دشتی و سیلابی و … تشكیل می­دهند. از طرف غرب با شهرستان مریوان و سرو آباد  ، از شرق با شهرستان قروه ، از جنوب به شهرستان کامیاران و از شمال به شهرستان های دیوان دره و بیجار محدودشده است.با توجه به  شکل (2-1) طیف ارتفاعی آن از  1192 متر  الی 2931  متر از سطح دریا  می­باشد.

شکل(1-1)  موقعیت جغرافیایی شهرستان سنندج نسبت به کل ایران

شکل (2-1) نقشه ارتفاعی شهرستان سنندج

2-4-1- توپوگرافی

بخش عمده ی نا همواری های استان کردستان جزو کوههای زاگرس به شمار می رود . پیدایش ناهمواری ها در نتیجه حرکات کوهزایی اواخر دوره ی ترشیاری می باشد به عبارت دیگر در اواخر این دوره نا همواری ها به صورت قطعی تثبیت شده و سپس در طول دوره ی کواترنر تحت تاثیر عوامل فرسایش به صورت نا همواری های کنونی در آمده است .

نا همواری های استان کردستان، با توجه به شکل ظاهری ، نحوه ی پیدایش ، جهت ناهمواری و جنس طبقات به دو بخش غربی و شرقی تقسیم می شوند

الف) بخش غربی : قسمت اعظم این بخش را کوهها تشکیل می دهند که جنس آنها عمدتا رسوبی از نوع آهکی است . نیمه ی شمالی این بخش دارای کوههای فرسایش یافته ، گنبدی شکل با دامنه های ملایم و یکنواخت و دره های باز می باشد ، که مهمترین ارتفاعات آن عبارتند از : چهل چشمه ،آربابا ، پیازه ، کوره میانه .

چهل چشمه وسیع ترین توده کوهستانی و مهمترین کانون آبگیر استان است ، که خط الراس آن حوضه های آبریز دریاچه ارومیه ، دریای خزر و خلیج فارس را از هم جدا می کند .نیمه ی جنوبی بخش غربی ، مشتمل بر رشته کوههای موازی با جهت شمال غربی – جنوب شرقی می باشد ، که در امتداد گسل اصلی و جوان زاگرس گسترش پیدا کرده است .مهم ترین این رشته کوه ها عبارتند از : شاهو ، کوسالان و هورامان .

ب) بخش شرقی : این بخش از ناهمواری ها که از جنوب شرقی قروه تا شمال بیجار و قسمت هایی از دیوان دره و سنندج را در بر می گیرد ، به دلیل نفوذ مواد مذاب درون زمین از طریق گسل ها در میان لایه های رسوبی و فشار و حرارت زیاد ناشی از آن ، بیشتر سنگ های آن از نوع دگرگونی هستند ، که وسعت آن ها به سمت شرق افزایش می یابد به طوری که در اطراف قروه کوههای آتشفشانی و کوههای نفوذی (کوه شیدا) به چشم می خورد .

مهمترین ارتفاعات این بخش عبارتند از : پنجه علی و به ور و پریشان در جنوب قروه ،شیدا در شمال قروه و شاه نشین و سیاه منصور در شمال بیجار .